Тарых жырлада халкъны къадары

Баргъаны. Аллы 11 сентябрьде чыкъгъанды

"Бекмырзала - Къайсынла" деген жырда Айдаболланы Жабону юйюне къонакъла келедиле. Ала юч кюн бла юч кече кьонакъбайда турадыла. Тёртюнчю кюн а алагъа хапар соруп, къарындашла:

Мал керек болса, кеси элибизде табайыкъ.

Жесир керек болса, узакъ эллеге барайыкь, -

деп, жолгъа чыгъадыла. Бекмырза бла Къайсын Бызынгыдан кеслерине нёгерге Рахайланы Токъну, Басхандан а Орусбийланы Кючюкню алыл, Гемиргеуге жортууулгъа барып, анда жесирле да алып, ызларына айланадыла. Эбизеле ызларындан жетип, эки къарындашны да алайда жоядыла.

Орта ёмюрледе этилген, жортууулгъа бла чабыууллукъгъа барыуну юсюнден жырлада баш жигитле байла бла бийле эселе, 19 - 20 ёмюрледеги жырланы баш жигитлери уа къара халкъны ичинден богъандыла. Къарачай - малкъар халкъ байлагъа, бийлеге бла жарлылагъа юлешиннген заманда, къара халкъ кеси акъылы бла жашаялмай, байлагъа бла биилеге къуллукъ этип, кеп жылланы жашагъанды. Алай бла таулуланы бийлеге, байлагъа, патчахны мыртазакъларына къажау сюелген жырларында байла, бийле жарлыланы мал бла тенг этип, аланы даражаларын чёкдюрюп, сыйсыз этген кезиуле суратланадыла.

Аллай жырладан бири "Бекболатны жырыды". Кёп жылланы ичинде Совет власть келгинчи, Къабарты-Малкъарны Холам элинде Шакъманланы бийле жашагъандыла. Битеу къой кютюлген, бичен этилген жерле аланы болгъандыла. Элдеги жангыз шауданнга да ала кишини къоймагъандыла. Битеу эллилени кеслерине ишлетип, ачлыкъда жаланнгачлыкьда жашатхандыла. Шакъманланы бийлени эркинлиги болмай жашла къатын алалмагъандыла, къызла уа эрге баралмагъандыла. Барсала да,  биринчи кечелери Шакъманланы Омарны болгъанды. Айтхылы уучу эм батыр жаш Бекболат да ол элде жашагъанды. Анга къатын алыргъа заман жетгенде ол:

                   Угъай, ол бедишни башыма алалмам,

                   Шакьман улу бла тенглик къатын алалмам.

                   Мен къатын алалмам,  бир муратыма жетмейин,

                   Омар бийден бла менден бирибиз бу Холам элден кетмейин, -

деп, Омарны ёлтюрюрге умут этеди. Ол аны биргесине элтип, Акъ къаядан энишге атады. Алай бла халкъын кюйсюз бийиден бош этеди.

Дагъыда бир жыр "Атабийни жыры" ишчи халкъ байлагъа бла бийлеге къажау тургъанын кёргюзтеди. Эртте заманлада Малкъарда Абайлары жашагъандыла. Атабий ала тутхан къулланы ичинде болгъанды. Абайлары аны эки къызын да сатып, Атабийге уллу бушуу тюшюргендиле. Ачыкъ сюелирге къарыуу жетмей, ол темирчиге бичакъ ишлетеди. Кечелени биринде бийни жашлары жатхан отоугъа кирип, экисин да ёлтюреди.

     Къызгъан жюрек этер борчун толтурду,

     Таукел келип, эски юйюнде олтурду.

Атабий ёлеме деп бир да къоркъмагъанды. Халкъ бушуугъа жыйылгъанда, ол:

               Башха адамны жокъду мында хатасы,

               Менме бу къайгъыны атасы.

               Манга къаллай къара тангла атдыла!

- Эки къызымы да была сатдыла, - дегенди.

Мычымайын аны эки атха байлагъандыла, алай бла эки юзгендиле.

Башха жырладан эсе кечирек этилип, халкъны кесимлиги да бираз бийигирек болгъан заманда къуралгъан жырладан бири "Къанаматны жырыды". Къанамат жырны баш жигити къуру эркинлик ючюн кюрешге чыгъып къоймай, ол нек этилгенин да ангылайды. Энди халкъ урушну къуру байла, бийле бла бардырып къоймай, аланы жанларына тургъан орус патчахны адамлары бла да бардырады. Къанамат кёп жылны абирек болуп айланнганды. Алай эркинлик ючюн кюрешни къоймагъанды. Ол кюрешге чыкъгъанын былай ангылатады:

Дунияда закон - адет тапмай эдик.

 Ай, ийсагъан, жети жылны жашар эдик,

  Эркин болуп, хош болуп, дуния бизге бош болуп.

Къанамат бла Къасбот тюзлюк излей,  Гюллюланы Хажибекирге баргъандыла. Алай ол, ариу сёлеше, къонакъ юйден чыгъып, старшинагъа: "Кийикле тутдум", - деп билдирген эди. Мычымайын юйню тегерегин патчах аскер алады. Къазауатда жаралы болуп, Къанамат ёледи. Халкъ жигитини ёлгенине уллу бушуу этгенди, алай ол ёлюм аны къанын бютюнда къыздыргъанды. Адамланы жюреклерине уа дерт жетдирир мурат салгъанды.

Башда келтирилген жырлада аланы къурагъанла билгенлерича, халкъны жашауун ачыкъларгъа кюрешгендиле: алада къаллай урунуула болгъанларын, къаллай юйледе жашагъанларын, ашлары, суулары неден къуралгъанын; къаллай къонакъбайла болгъанларын. Бек да магъаналы жерни уа бу жырлада къара халкъ кесин жунчутуп тургъан къауумла бла бардыргъан кюреш алады. Нек дегенде, халкъны къолундан келген адамлары бирсилеге, башхасын санамай къойсанг да, эркин солургъа окъуна къоймагъандыла. Халкъ а ол затха кесини кёз къарамын жырлада ачыкълагъанды. Алай бла битеу да тарых-жигитлик жырла халкьны эркинлик ючюн кюрешге чыкъгъаны бла тенгликге итиннгенини юсюндендиле десек, ётюрюк айтмакъ.