Тепсеуге сюймекликик бергенди анга кюч да, къарыу да

1925 жылда Владикавказда бардырылгъан  Шимал  Кавказны халкъларыны биринчи миллет спартакиадаларына Къабарты-Малкъарны, Осетияны, Ингушетияны, Чеченни спортчулары къатышхандыла. Бу даражалы эришиуледе Къабарты-Малкъарны спортчулары битеу команда эсепде биринчи жерни алгъандыла. Ол хорламгъа уллу юлюш къошханладан бири Рахайланы Якуб болгъанды. Бу жигит таулу жашны юсюнден талай жыл мындан алгъа Эфендиланы Эрменбий жазгъан эди. Аны очеркин басмагъа хазырлап, бюгюннгю номерибизде беребиз.

1925 жылда 26 июньда чыкъгъан «Къарахалкъ» газетде Рахай улу ол эришиулени спорт программаларыны бир ненча тюрлюсюнде хорлагъаны айтылады.  Ол жюз метрге чабышыуда, ядро атыуда, бийикликге секириуде, ушкок эм керох бла илишан атыуда биринчи жерлени алгъанды. Аладан да эришиуле бардырылгъан миллет тепсеуледен Север Кавказда ол бек устагъа саналгъанды, андан сора да, минг бла беш жюз-беш минг метрге чабышыуда, жюз метрге жюзюуде экинчи жерлеге чыкъгъанды.

Бек иги спортчуланы санында Якуб кюмюш бел бау, кюмюш къама, алтын жулдуз бла саугъаланнганды, анга махтау къагъытла да берилгендиле. Жигит жаш ол заманда Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъда билим ала эди. Бош заманында уа тепсерге жюрюгенди. Бу жаны бла уа уллу усталыгъы болгъан атасы Магометден (анга Махай да дегендиле) ол кёп затха юйреннгенди.

Якуб иги окъугъанды, алай тепсерге жетгенде уа, аллына кишини иймегенди. Битеу саны-чархы, жюрюшю да, ким да сукъланып, къарап турурча, ариу болгъанды аны.

Ол жыллада къыралны къоруулау кючлерин ёсдюрюуге уллу эс бурулгъанды. Жаш адамладан кёпле аскер училищелеге сюйюп баргъандыла. Рахайланы жаш да 1933 жылда Краснодарны атлы аскерле хазырлагъан училищесинде окъугъанды. Аны бошагъандан сора бир ауукъ заманны малкъар округ милицияда ишлегенди. Алай тепсерге сюймеклиги уа барын да хорлагъанды.

Республиканы башчысы Бетал Калмыковну буюрууу бла ол къырал тепсеу ансамбльни къураугъа тири къатышады. Аны биринчи концертлерине элледе бир да болмагъанча сюйюп къарагъандыла. 1934 жылда ансамбль  Шимал  Кавказны Дондагъы Ростов шахарда бардырылгъан спартакиадасына къатышханды. Къабарты-Малкъарны къырал ансамбли анда бек игиге саналгъанды эмда патефон бла саугъаланнганды (патефон кесини заманында японлу магнитофондан эсе да багъалы эмда сыйлы саугъагъа саналгъанды).

Тарыхда, эсде да къалырча, башха жерледе да болгъандыла концертле бла Къабарты-Малкъарны тойчулары. 1936 жылда Москвада ансамбльни гастрольлары жетишимли баргъандыла. Ара шахарда жашагъанла анга къызыу къарсла бла тюбегендиле. Пролетар жазыучу Максим Горький ансамбльни кесини дачасына къонакъгъа чакъыргъанды. Якуб къамала бла кесини аламат тепсеуюн кёргюзтгенде, Горькийге ол бек къыйын кёрюнюп, анга къараялмай, башын бир жанына бургъанды. Сауутла чыгъарыучуланы Тула шахарында анга бу тепсеую ючюн, атын да жазып, кюмюш суу ичирилген маузерни саугъагъа бергендиле.

Къырал ансамбль 1939 жылда Узакъ Востокда гастрольлада болгъанды. Ол анда аскерчилени бла бу регионда жашагъанланы алларында кесини тепсеу искусствосун кёргюзтгенди. Тауушлукъ жетишимлери ючюн артистледен кёплерине «КъМАССР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу» деген махтаулу ат аталгъанды.

Къабарты-Малкъарны Баш Советини Президиумуну 1939 жылда 20 ноябрьде чыгъарылгъан Указында былай айтылгъанды: «Къабарты-Малкъар АССР-ни миллет искусствосун къурау эмда айнытыу ишге салгъан уллу къыйыны ючюн Рахайланы Магометни жашы Якубха – тепсеуню бла музыканы къырал ансамблини солистине КъМАССР-ни  искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу деген атны атаргъа». Бу Указда дагъыда эс бурурча бир аламат зат: сыйлы аталгъанланы тизмесинде  биринчи жерде  ол туугъанлы 150-жыллыгъы былтыр белгиленнген айтхылыкъ назмучубуз Мечиланы Кязим болгъаныды.

1940 жылда Малкъар миллет профессионал театр къуралгъанды. Аны сахнасында бек биринчи оюн Геляланы Рамазанны «Къанлы къалын» деген пьесасына кёре салыннганды. Малкъарны тау эллеринде анга уллу сейир этип къарагъандыла. Спектакльде халкъ тепсеулени кёп сценалары болгъандыла. Аланы салгъан да Рахайланы Якуб эди. Анга уа Долинскде мемориалны литература музейинде сакъланнган программа да шагъатлыкъ этеди.

Адамны жашаууну кёп тюрлю кезиулери боладыла. Уллу Ата журт урушну аллында Якубну фахмусу, хунери да жашнагъан кезиу эди. Ол жаш эди, кючлю, къарыулу эди, хар зат да къолундан келе эди…

Уруш башланнгандан сора 115-чи атлы аскер дивизия къуралады, Рахайланы Якуб да аны къауумунда эскадронну командири болуп, урушха атланады. Агъачы, тауу болмагъан Ростов ёзенледе атлы аскерчилени танклагъа къажау уруш этерге атадыла. Жокъ эди бизникилени душманны аллын тыярча керекли сауутлары да. Бу къатыш-къаралыкъда, къанлы къазауатда кёпле къырыладыла, сау къалгъанла артха кетедиле.

Быллай къыйын кезиуде башхала бла бирге Якуб да юйге къайтады. Къарт анасына къараргъа керек эди. Къалай боллугъун, уруш да къалай бла бошаллыгъын киши да билмей эди. Былай барыгъыз, бу жерде бирге жыйылыгъыз, андан ары буйрукъну сакълагъыз деп, барысына да башчылыкъ, оноу этген болмагъанды. Аны хатасындан а кёпле тутулгъандыла дезертирлесиз деп, терсликлери болмай, къыйынлыкъ сынагъандыла. Якубха уа он жылгъа сюд этедиле. Ол жылланы саулай да тутмакъда ашыргъанды.

1954 жылда, башына эркин болуп, юйюне сау къайтады. Саулугъу иги да тозурагъанына да къарамай, Рахай улу кёп тюрлю жерледе ишлегенди. Алай сюйген ишин а къоймагъанды. Тойлада, къууанчлада аны тепсерге чакъыргъандыла. Алай, не десенг да, бутлары алгъынча женгил тюйюл эдиле. Кёрген къыйынлыкълары, жыл саны да кеслерин таныта эдиле. Тойчу, оюнчу, жарыкъ инсан 1962 жылда ауушханды.

Ахырында былай дерге сюеме. Якубну юсюнден кёпле кёп тюрлю айтыргъа боллукъдула. Грузияны белгили жазыучусу, Къайсынны да уллу шуёху Ленинчи саугъаны лауреаты Нодар Думбадзени бу сёзлерин юлгюге келтирирге боллукъду: «Адам бир жерден къарап турурча сурат тюйюлдю, кёп жерледен къараргъа боллукъ фрескады, анга уа ол ариу да, тап кёрюнюр жерден къараргъа керекди».

Рахайланы Якуб Къабарты-Малкъарны биринчи ансамблини бек аламат солистлеринден, аны къураугъа тири къатышханладан да бири болгъанды. Аллай адамыбызны аты бизни культурабызны бла искусствобузну тарыхында тийишли жерни алыргъа керекди.