«Табийгъатыбызны ариулугъу илхам береди манга»

Туугъан жер ол адамны къадарыды, аны саулай жашаууду. Аппангы арбазда ёсдюрген тереги окъуна санга насийхат сёзле эте тургъан, ёмюрле арасында келечи болгъанлай къалады. Ариу тау элинги сыфаты жюрегинге макъам, назму тизгинле салгъаны уа кертида уллу насыпды.

Булунгу элде ёсген Жаникаланы Хамзатны жашы Жамал а элини ариу хауасы бла сукъланып тоялмай, ол сезимликни  назму тизгинлеге бургъанына уа  аны  алгъаракълада чыкъгъан  китабы шагъатлыкъ этеди. Булуннгуну бийик, чынгыл таулары аны жашаууна жашау къошханчадыла.

Булунгу керти да ариу жерди, анда жашап, назму, макъам жазмай, жырламай къалыр амал жокъду. Сени назму китабынг да анга шагъатды. Былайда, Чегемни уа керти да таркъаймаз шауданы барды ариу сёлеше билген бла назму жаза билген адамладан деп, хар заманда да ёхтем болуп айта келген адамларыбыздан бирисе.

- Сен «Сукъланама кеси кесиме» деген ат бла китап чыгъаргъанса, аны юсюнден айтсанг эди.

- Элибизни ариулугъун кёрюп, кюн сайын анга кёз жетдире, назму, жыр да жазмай къалыр амал жокъду. «Къан бла кирген жан бла чыгъады» дегенлей, ол къаныбызгъа киргенди. Таулула таула къоюнунда ёсгенбиз. Ол да бизни бир насыбыбыз эди. Мен ичимде болгъанны, сагъышларымы айтып ангылаталмай эсем да, жазып билдирирге сюйгенме.

- Биз бир заманны адамларыбыз, элде адет-тёре жюрюген халда ёсгенсе. Сабий заманынгы эсге тюшюре келгенде, элде жашау къалай эди?

- Берекетли эди деп, таукел айтырыкъма. Ныгъышлада огъурлу къартларыбыз олтура эдиле. Аланы аллары бла хар ким да намыс берип ётюучю эдиле. Бизни заманыбызда сени, мени анам деп жокъ эди, сабий абынып жыгъылды эсе, тиширыу аны ёз баласынча башын сылай, ариу айта, къоюнуна къыса, жюреги бла жапсарыр эди. Эллиле бир юйюрдеча жашагъандыла.

- Жамал, сизни юйюрюгюзден бир къауум адамны таныйма, сёз ючюн, къарындашынг Суфиянны, аны жашы Эльдарны да. Юйюрюгюз бек ариу, адетни, намысны сакълагъан, гитче-уллугъа хурмет эте билген юйюрдю. Сизге атагъыз, анагъыз не айтыучу эдиле, не затны юсюнден ушакъ бардырыучу эдигиз?

- Атабыз, анабыз да адет-намысха не заманда да бек къаты болгъандыла. Бир юйюрню да жашауу гыржыннга жау жакъгъанлай бармайды. Сёзсюз, къыйынлыкъ сынаргъа да тюшгенди. Аллай кюнледе да ата, ана бюгюлмегендиле. Ала бизни жашау эте билирге юйретгендиле, жарыкълыкъ а не заманда да нёгерибиз эди. Азияда окъуна да къууанчны, жырны бир жанына атмагъанбыз. Жыр а, белгилисича, жашаргъа, ишлерге да болушады. Мен оюм этгенден, ол адам улугъа бир бек керекли затды.

- Мен билгенликден, сизни юйюгюзде кёп белгили адамлагъа къонакъбайлыкъ этилгенди.

- Республикада аты айтылгъан, «Коммунизмге жол» газетде кёп жылланы ишлеген ата къарындашыбыз Жаникаланы Мажит, аны бла бирге Шауаланы Хасан, Толгъурланы Зейтун, Мокъаланы Магомет келиучю эдиле. Къулийланы Къайсын а анабыз бла экиге айланнганды. Ол да кёп кере келгенди бизге. Ала, атабыз бла бирге олтурсала, бек акъыллы сёзле айтыучулары эсимдеди. Ма бюгюн да белгили халкъ жырчыбыз Отарланы Омар бизни арбазда туугъан бир жырны къабакъ эшикни къатына барып, Аллахчу айып этмегиз деп, айтханды. Ол жыр «Булунгу» депди. Аллай белгили адамла келип, элибизни юсюнден бизни арбазда аллай аламат жыр къурагъанларына, сёзсюз, ёхтемленебиз.

- Суфиян айтханнга кёре, сизни юйде чам, лакъырда, оюн не заманда да болгъанды. Атанг, ананг стол артында олтуруп сизге айтыучу хапарладан бири окъуна эсингдемиди?

- Атамдан, анамдан да, анамы къарындашлары бек чамчыла, оюнчула болгъандыла. Ыйыкъдан бир кере атабыз къой союп, бизни юйге жыйылып, эрттегили жырланы бек айтыучу эдиле. Анабызны ауазы да бек ариу, кеси къобузну да согъуп, жырлар эди.

- Ананы жюрек жылыуу дуниядан кетсе да сабийлеринде сууумайды, сакъланнганлай турады. Анагъыз Къулийланы Асият халкъ жырланы бек ариу айтханды, ала уа сени назму тизгинлеринге ётгенчадыла. Сен назмуланы къалай жазып башлагъанса?

- Белгили назмучуланы тизгинлерин окъусам, была бу аламат сёзлени къайдан табып тизе болурла деп, алагъа сукъланып туруучу эдим. Кесим а таулула кёчгюнчюлюкде кёрген къыйынлыкъны, бу табийгъатыбызны ариулугъуну юсюнден жазар мурат этгенме. Алай бла башлайма.

- Сен элде жашамайса, ары къайтыргъа тюшсе уа, не сагъыш этерик эдинг?

- Сабий заманларым – огъурлу заманла. Ол жыллада элде адам да кёп эди, жарсыугъа бусагъатда иги кесеги энишге, шахаргъа кетгендиле, кёп адам да ауушханды. Сёлешип башласала, бусагъатдагъы заман къыйынды, дейдиле. Мен а анга угъай деригим келеди. Нек дегенде хар зат да барды, элпекди, адамла тюрленнгендиле. Ата, аналарыбызны заманында адамлыкъ бек баш ышаннга санала эди, бусагъатда ол тас болгъаннга ушай барады.

- Сен назмуларынгда тауда айланнган жаныуарланы, асламында жугъутурланы нек эсе да бегирек эсгересе, элли жашча жазаса аланы юсюнден. Ол жашауну юсюнден айтсанг эди.

- Элде жашагъанымда, таулагъа уугъа терк-терк барыучу эдим. Кийиклени халлерин анда кёргенме, къошда болгъанымда уа, анда жашауну билгенме. Кёпле айта эдиле, уялмай назму жаз, сен тюз болгъаныча жазаса хар затны да, дегендиле. Тау башына чыгъып, андан энишге къарап, Аллах санга шукур бу ариулукъну бизге берген деп, кёп кере илхамланнганма, ёхтемленнгенме. Ма ол ариулукъну кёрюп, кеси кесиме сукъланама деген назмуну жазгъанма. Аны къарындашымы жашы Эльдар бек ариу макъам салып жырлайды.

- Жамал, кесинг да бек ариу жырлайса, уллу сахнагъа чыгъаргъа уа сюймейми эдинг?

- Угъай, манга ол керек тюйюлдю. Алай, тойлада, тенглерими, жууукъларымы араларында олтурсам, бир затла айтыучума.

- Эртте заманлада тойларыбыз да башхача эдиле, алайды да?

- Хау. Къартла бирге олтуруп, биреу жырлап, башхала эжиу этип, бек сейирлик эди. Тамата къарындашым Азияда юйдегили болгъанда, адамла тепсеп, бардырчы мындан ары деп, бир бирине эжиу берип, ол заманлада бек ариу, бек тынгылы тойла болуучу эдиле. Бусагъатладача, ресторанлада этмей эдиле тойланы, юйлеринде, арбазларында къурагъандыла. Тойла да, къалай эсе да, ариу болуучу эдиле. Бусагъатда халкъ жырла тойлада эшитилмейдиле.

- Жамал, бюгюннгю жашауда сен нени жаратмайса, неге бюсюрейсе?

- Къартларыбызны жырларында эртте заманлада адамла къалай жашагъанларыны, къалай болгъанларыны юсюнден хапарлай эдиле. Бусагъатда ол зат жокъду. Адет-намыс да азыракъ болгъаннга ушайды. Ол заманда къартла олтургъан ныгъышны аллы бла ётерге уялгъан эте эдик, бусагъатдагъы жаш тёлю ол адетлени билмейди.

- Сени назмуларынгы арасында «Къая терекчик» деп бири барды, ол не хыйсапдан туугъанды?

- Къойла кюте баргъанымда, малла ашап бу ариу терекчикни сындыргъан окъуна этерле деп, къоркъгъандан, аны тамыры бла чыгъарып, келтирип арбазда салгъан эдим. Анабыз а муну жашым салгъанды деп, къарап, къууанып туруучу эди. Ол энди уллу къайын терек болгъанды, аны къуругъан бутакъчыкъларын а от тамызыргъа алыучу эдик. Бюгюн да ёседи къайынчыкъ.

- Бюгюнлюкде элни несине жарсыйса?

- Ныгъышла, адамла элде аз болгъанларына. Тамата тёлюбюз эл, мюлк да къурап кетгенди, биз а аны тозуратханбыз. Ол дуниягъа барсакъ, алагъа не бет бла тюберикбиз деп, жарсыйма. Башха жерде жашай эсем да, жюрегим элим бла биргеди.

- Назму жазгъан адам, дуниягъа жюреги бла къарайды.

- Жюрегинг къозгъалмаса, назму, макъам да жазаллыкъ тюйюлсе.

- Бу биринчи китабынгды, мындан сора уа жазарыкъмыса китап?

- Хау, жаза турама назмула, хапарчыкъла да.