Татыулу… наныкъ?

Жайны ахыр айында харбызны кезиую башланады. Ол ары дери да бишерге болады, тыш къыралладан а къышда окъуна келтириучюдюле, алай кесибизде уа эм игиси - августда жетгенин алсагъыз.

Харбыз деп биржыллыкъ битимге (Citrullus lanatus) айтадыла. Кёпле аны кёгет сунадыла, алай тюзю уа башхады - ол наныкъды.

Тарыхы

Бу наныкъны ата журту Къыбыла Африканы Калахари къумларыдыла. Бюгюнлюкде да ёседи ол анда, кеси да гитчечикди, ачы татыулуду.

Харбызны бюртюклеринден ишленнген суратын археологла Египетде шиякылада тапхандыла. Алагъа уа тёрт минг жыл болады! Буруннгулу Египетни таурухларында да айтылады аны юсюнден. Римде уа харбыздан бал биширип болгъандыла.

Къытайда аны юсюнден онунчу ёмюрледе айтып башлагъан эдиле. Бюгюнлюкде да харбызны ол къыралда дарманны орунуна хайырланадыла, ол «аурууну санладан суууруп чыгъарады» дейдиле.

Бизни къыралгъа бу наныкъны биринчи кере Персиядан келтиргендиле деген хапар жюрюйдю. Аны аты уа перслени тиллеринде «karpuz» деп жазылады. Айтханларына кёре, Биринчи Пётр аны татыуун кёргенинде, асыры бек жаратханындан «Болмагъанча аллай аламат зат», - деп, той-оюн окъуна этген эди. Экинчи Екатерина уа, Пруссияны патчахына аламат харбыз саугъаны: «Уллу, гитче ишлени барыны да аллы бирча болуучуду да, мени харбызларымы тамыры да бизни бирлешиу умутубуздан башха тюйюлдюле», - деген сёзле бла ашыргъан эди.

Россейде харбызны музейи да барды. Ол Астрахань областьда Камызяк шахардады. Анда бахча сауутлагъа къараргъа, алимлени жетишимлери бла шагъырейленирге, харбызны тюрлю-тюрлю сортларыны татыуун кёрюрге боллукъду.

Урлугъу кёп болгъаны ючюн харбыз монглукъну эмда бай тирликни белгисине саналады. Аны Пайне (Чили) шахарны, Буенависта (Колумбия) муниципалитетни, талай башха тийрелени герблеринде кёрюрге боллукъду.

Хайыры уллуду

Аны 90 проценти сууду, алты проценти уа – бал туз. Калориялары бек азды, хайырлы затлары уа кёпдю. Харбызда А эм С витаминле, ликопин, дагъыда темир, калий, натрий, фосфор, магний барды – ала бары да къаннга, аш оруннга, жюрек-тамыр системагъа, безлеге иги затладыла. Ол холестеринни азайтыргъа, къанны басымын мардасына келтирирге болушады.

Рецептле

Харбыздан салатла, мороженое, суула да этедиле. Андан сыгъылгъан сууну сел отда къайнатса, ол бал маталлы татлы зат болады. Аны атына уа нардек дейдиле. Онсегизинчи ёмюрде байланы юйлеринде харбызгъа чибижи эмда ариу ийисли хансла къошулгъан аллай татлы аш этген тёре болгъанды.

Харбызны къабугъундан варенье, къатханла да этедиле, аны тузлап да жарашдырыучудула.

Тёреле бла рекордла

Къазакълада «своды» деген тёре барды, аны кезиуюнде харбызны хайырланыучудула. Къыз тилеген жаш кесини юйюрю бла бирге аны юйюне барады. Экилерини да келечилери хар бирлери кеслериникилерин махтайдыла, жашны атасы бла анасы, сора къызны юйдегилери уа тепси артына олтуруп, оноулашып башлайдыла. Бир оюмгъа келселе, хар кимни да стол артына чакъырып, энди боллукъ тойну юсюнден айтадыла. Жаратмагъан затлары болса уа, къонакъланы алларына харбыз салгъандыла. Жашны жаны аны магъанасын ангылап, олтура турмай юйлери таба тебирегендиле.

Рекорд дегенде уа, 2013 жылда американлы Крис Кент 59 килограмм тартхан харбыз ёсдюргенди. Бу шарт Гиннессни рекордларыны китабына тюшгенди.

Буруннгу жыл Ставропольда «Агробатл-2022» фестивальда Астраханьдан Камил Мамедов 70,5-килограммлыкъ харбызы бла хорлагъан эди.

2016 жылда иранлы профессор Ашкан Рохолла тёрт харбызны бири бирини юсюне салып, алай бла сагъынылгъан китапха тюшгенди. 63-жыллыкъ американлы киши Ашрита Фурман бир минутну ичинде кесини къарынына салып 20 харбызны къама бла кесгенди, пакистанлы Рашид Насим а ол заманнга башы бла уруп 51 харбызны чачханды. Американлы Клайв Купер харбызладан адамланы, жаныуарланы, литература персонажланы сыфатларын ишлейди. Бу усталыкъгъа карвинг дейдиле.

Татыуу, тюрсюню, сорту

Жер башында 96 къыралда харбызны минг бла эки жюзден артыкъ сортун ёсдюредиле. Сёз ючюн, Японияда квадрат маталлы харбыз ёсдюрген тёре барды. Россейде уа эм татыулугъа астрахан харбыз саналады. Дагъыда «Сахарный малыш», «Лунный», «Подарок солнца» сортла игиледиле, «Огонёк» а 70-85 кюнню ичинде бишеди.

Къоркъуусузлукъ

– Иги харбызны къабугъу жылтырауукъду, - дейди Мирзеуню таплыгъына багъа берген араны келечиси Владимир Косов. – Алгъын заранлы къумурсхала алмалада бла кертмеледе болуучу эдиле, энди уа харбызгъа да кёчгендиле. Аны ючюн аланы энчи затла себип къырадыла. Аладан къоркъургъа керекмейди – харбыз бишер заманнга аны ичинде бу затла хазна къалмайдыла, къалса да, адамгъа къоркъуулу мардагъа жетмейдиле. Тюз нитратлача – ала да бишген харбызда аз болуучудула.

Алай инсектицидле (къумурсхаланы къыргъан затла) уа азаймайдыла, харбызны ичинде сакъланып турадыла. Аны себепли сатыучуну къолунда къоркъуусузлукъгъа шагъатлыкъ этген къагъытлары (лабораториядан декларация) болургъа керекди.

Сайлай да билигиз

Шёндю харбыз кёп жерледе сатылады. Бегирекда кёп – жол жанларында. Игисин къалай сайларгъа боллугъуну юсюнден Владимир Косов айтханды:

- Сызлары. Харбызны татыууну не ала бла неда формасы бла бир тюрлю байламлыгъы жокъду. Аны ючюн ол затларына эс бура да турмагъыз.

- «Тиши харбыз» бла «эркек харбыз». Харбызны жаланда бир тюрлюсю барды – тиши! Эркек гюлчюклери жаланда букъу бередиле, харбыз болмайдыла.

- Сары тамгъа. Ол жаланда харбыз сабанда ёсгенини белгисиди. Аллай тамгъасы жокъ эсе уа – ол теплицадан чыкъгъанды. Сабанда ёсген харбыз татлыракъды.

- Бутакъчыгъы. Къургъакъ болгъанын сайлагъыз.

- Тауушу. Къол бла уруп кёргенде, харбыз ачыкъ таууш этсе – ол бишгенди. Тунакы таууш эте эсе уа – алмагъыз.

- Къабугъу. Таза, кеси да жарасыз болсун. 

- Уллусу неда гитчеси? Шёндю аллай сортла бардыла, гитче болгъанлыкъгъа да, уллу харбыздан эсе татыулудула.