Москва, Сталинград, Курск ючюн сермешлени тюз къурап, хорлам келтиргенди

Курск сермешге – 81 жыл

 Уллу Ата журт урушну жылларында Курск сермеш совет аскерлени хорламы бла бошалгъанлы быйыл 81 жыл толады. Ол а саулай къазауатны тарыхын тюрлендиргенди. Совет аскерлеге къытдыргъандан сора, немислиле   алгъа барыу бир операция да бардыралмай, саулай урушда хорлатхандыла.  

Ставканы буйругъу бла  Курск сермешни кезиуюнде Совет Союзну эки кере жигити, маршал Александр Василевский Воронеж эм Степной фронтланы ишлерин бирге келишдиргенди. Ол Донбассны, Украинаны онг жанында жерлерин эм Кърымны къоруулау операцияланы хазырлап, аланы жашауда бардыргъанды.  Бу статьяда  маршалны юсюнден къысха айтыргъа  сюебиз.

Александр Михайлович 1895 жылда Кинешем уездни Новая Гольчиха элинде (бюгюнлюкде  Иванов областьны Вичуха шахары) килисаны регентини юйюрюнде туугъанды.   Деменгили къыралны аскер башчысы  биринчи билимин килисаны мурдорунда школда, ызы бла уа Кинешмада дин училищеде эмда Костромада  семинарияда  алгъанды.

Ол агроном неда жерни ёнчелеучю болургъа сюйгенди, алай бу муратын граждан уруш бузгъанды.  Семинарияда нёгерлери бла бирге ол Алексеев аскер училищеге кирип, прапорщик чын алып, фронтха кетеди. Октябрь революциядан сора уа Къызыл Аскерге чакъырылып, биринчиден взводну инструктору, ызы бла уа  1-чи Тула дивизияны ротасыны командири, жангыдан къуралгъан батальонну башчысы болады. 

Василевский Генеральный штабны аскер академиясыны студентлерини биринчи къауумунда окъугъанды эмда аны айырмалы бошагъанды. 1940 жылгъа дери ол тюрлю-тюрлю аскер къуллукълада ишлегенди, Финляндияны   чеклерин  белгилеу, бу къырал бла мамыр келишимни хазырлау эмда анга къол салыу ишлеге  къатышханды.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, ол генерал-майор чында Генштабны оператив управлениясыны башчысыны орунбасарыны къуллугъунда ишлегенди. 1 августда ол Генштабны башчысыны орунбасарына салынады. 

Москва ючюн сермешни кезиуюнде ол  къуршоудан чыкъгъан аскерлени Можайск жанына не къадар терк жетиулерин къурагъанды. Василевский къыралыбызны ара шахарын душманладан сакълаугъа артыкъда уллу къошумчулукъ этгенди.

Гитлерчиле Москваны аладыла  деген къоркъуу чыкъгъанда,  ол Ставканы кереклерин жалчытхан  оператив къауумну башчысына салынады.  Ол  фронтда болумну билип, андан тюз оноула этерге, фронтда битеу тюрлениулени Ставкагъа билдирип турургъа, къоркъуулу болумладан къутулууну юсюнден предложенияла хазырларгъа   эмда башха жумушланы толтурургъа  борчлу эди.

Сталин оператив къауумну ишине бийик багъа бергенди эмда Василевскийге генерал-лейтенант  чыннга тийишли кёргенди. Генштабны командующийи ауругъаны бла байламлы, аны къуллугъун  Василевский толтуруп тургъанды. Алай бла Москваны тийресинде гитлерчи немислилени ууатыу эмда совет аскерлени контратакаларын хазырлау аны боюнуна тюшгенди.

1942 жылда ол Генштабны командующисине салынады, аны бла бирге   СССР-ни къоруулау жаны бла халкъ комиссарыны экинчиси болады. Василевский бу къуллукъда урушну кезиуюнде артыкъ да магъаналы операцияланы хазырлагъанды, фронтланы аскерчиле, техника бла жалчытыу ишни тамамлагъанды. Ол,  Баш главнокомандующийни Ставкасыны келечисича, фронтну бек къыйын эм къоркъуулу жерлеринде дайым да болуп тургъанды.

Аны аскер къураучу фахмусу уа бютюнда Сталинград сермешни  кезиуюнде ачыкъланнганды. Ол контратаканы планын жарашдыргъанды.   Сталинградда  генерал-фельдмаршал Паулюсну къуршоугъа тюшген аскер бёлюмлерине болушлукъгъа келген  «Гот» къауумгъа къажау сермешге  башчылыкъны кеси этгенди.  

1943 жылда Василевскийге СССР-ни Маршалы деген чын бериледи. Бу баш аскер чыннга ол аскерни генералы деген ат берилгенли 29 кюн да озгъунчу тийишли кёрюлгени  уа, аны даражасы уллу болгъанына шагъатлыкъ этеди.

1944 жылда 10-чу апрельде Одессадан душманла жокъ этилгенлери бла байламлы ол Победа орденнге тийишли кёрюлгенди.  Василевскийге совет аскер къырал саугъаланы арасында бек багъалы орденни экинчи номери берилгенди (биринчиси бла Жуков саугъаланнган эди).

Белорус операцияны кезиуюнде Александр Михайлович 1-чи Прибалтика эм 3-чю Белорус фронтланы ишлерин бирге келишдиргенди. 29-чу июньдан башлаб а Прибалтиканы азатлаугъа башчылыкъ этгенди.  Ставканы буйрукъларын бет жарыкълы толтургъаны ючюн 1944 жылда июльда ол Совет Союзну Жигитини алтын жулдузу бла саугъаланады.

Василевский урушда заманыны асламын фронтлада ётдюргенди. Аны бла байламлы ол Сталинден аны Генштабны башчысыны къуллугъундан эркин этерин тилейди. Бу ушакъ баргъан кюн а 3-чю Белорус фронтну командующиси Черняховский ёлтюрюлгени белгили болады. Алай бла Сталин фронтха башчылыкъны Василевскийге ышанады. Бу   къуллукъда Василевский Кёнигсбергни зорлау операцияны бардырады. Бу сермеш совет аскер илмуну хрестоматиясына киргенди.

Гитлерчиле шахар-къаланы къоруулаугъа къаты хазырланнгандыла. Аны да ангыларчады. Кёнигсбергде жер тюбюнде жашырын ишлеген заводла, сауутла бар эдиле. Гарнизонну сауутла, техника бла къаты жалчытылыннган  100-минглик аскер  сакълагъанды.

Болсада Василевский башчылыгъында совет аскерле   шахарны юч кюнню ичинде алгъандыла.   93,8 минг немисли жесирге тюшгендиле, 42 мингнге жууукъ адам ёлтюрюлгенди. Совет аскерлени къолларына миномётла бла топладан сора да, 128 самолёт тюшгенди. Къазауатда  3,7 совет аскерчи ёлгенди.

1945 жылда 19 апрельде Александр Василевскийге Победа орден экинчи кере бериледи. Совет Союзну Жигити деген сыйлы ат анга 1945 жылда 8 сентябрьде Узакъ  Востокда Япония бла урушда тюз оноула этгени эмда совет аскерлеге башчылыкъны бийик даражада толтургъаны ючюн аталгъанды.

Урушдан сора Александр Василевский СССР-ни къоруулау министрини орунбасары болгъанды, бу ведомствогъа башчылыкъ да этип тургъанды. Маршал 1977 жылда ауушханды. Аны аты шахарлада орамлагъа, майданлагъа,   аскер кемелеге, академиягъа, тау тёппелеге, ол угъай сиреньни бир тюрлюсюне да аталып,   ёмюрлеге сакъланырыкъды.