Жаныуарлагъа бакъгъан бютюн уллу сууапды

Арт жыллада Къабарты-Малкъарда тууарла бла ууакъ малланы эм юй къанатлыланы да санына иги кесек къошула барады. Ол себепден мюлкле эм энчи иелиле да мал докторсуз болмайдыла. Башха кезиуледе да малгъа, адамгъа да къоркъуулу зооантропоноз ауруула жайылмазча профилактика бардырыргъа, тийишли вакцинация этерге керек болады. Аны бла бирге продуктларыны къоркъуусузлукъларына да эс бурургъа тюшеди. Биз кёп жылланы ишине кертичелей къалгъан, малгъа сюймеклиги къанында болгъан, хунерли мал доктор Малкъондуланы Исмайылны жашы Исса бла ишини юсюнден ушакъ этгенбиз.

– Исса, эм алгъа кесигизни юсюгюзден айтсагъыз эди?

– Мен 1960 жылда Яникойда туугъанма. Атабыз малчы болгъанды, къойла кютгенди, кёбюсюнде къошда турургъа тюшгенди. Ол себепден сабийлигимден бери малла бла ёсгенме, малгъа къарагъан къалай болгъанын иги билгенме. Аны бла бирге алагъа сюймеклик къанымда болгъан сунама. Школдан сора Ставропольда Связь жаны бла бийик билим берген аскер инженер училищеге кирирге умут этеме, болсада анабызны юйде болушлукъчусу болмагъаны ючюн, мени узакъгъа кетериме ыразы болмайды. Алай бла Къабарты-Малкъар къырал университетде ветеринар врачха окъургъа киреме. Аны бла бирге аскер кафедраны да ётеме, диплом къоллу да болама. Юй бийчем Шунгарланы Аминат бла бирге Германияны Магдебург шахарына жиберген эдиле мени. Анда командир взвода болгъанма, курсланы ётгенимден сора, эки жыл чакълы аскер прокуратурада дознавательни къуллугъун да толтургъанма. Къабарты-Малкъаргъа къайтханымда, Яникойда Байсолтанланы Алим атлы совхозда нормировщик болуп къармашханма. Кёп да бармай Ленинградда техника къоркъуусузлукъ жаны бла курсланы да ётеме. Андан сора, 1989 жылдан башлап совхозла, колхозла чачылгъынчы онбир жыл чакълы баш врач болуп уруннганма. Ишсиз къалыргъа тюшгенде, предпринимательлик бла кюрешип тургъанма. Онжети жыл озгъандан сора, Чегем районда баш ветеринар, шуёхум Анзор Качеков бла Шалушканы администрациясыны алгъыннгы башчысы Хачим Кунижев мени элни ветеринар участогуна алгъыннгы башчылыкъ этерге чакъырадыла, андан бери мында урунама.

 – Ишигизни юсюнден айтсагъыз эди?

– Ишибиз тынчлыкъны, юсю-башы кирсиз болургъа излеген адамгъа келиширча тюйюлдю. Танг эрттенде, солуу кюнледе эм кече ортада окъуна сёлешип чакъыргъанла боладыла. Кёбюсюнде тууарла бла ууакъ аякълы маллагъа къараргъа тюшеди. Насыпха, биргеме ишлеген Сарбашланы Жамал иги болушады. Бюгюнлюкде биз Яникойдан башлап Герменчикге дери энчи арбазлада, фермалада маллагъа къарайбыз. Бир мал ауруса окъуна Хумаланнга, Ауар-Сыртына эм башха жайлыкълагъа барыргъа тюшеди. Насыпха, жашла машиналары бла кеслери элтедиле. Узакъ эсе да, бармай амал жокъду, бусагъатда мал багъады, бютюнда иги ийнек жюз мингден артыкъ турады. Эм башы уа, хайыуан жукъгъан ауруудан онгсуз болмагъанын билирге керекди. Уллу кёллюлюк жарсыулу къоранчлагъа келтирирге боллукъду.

– Кёбюсюнде къаллай ауруулагъа багъасыз, профилактика жаны бла болум къалайды?

 – Арбазда, жайлыкъда да кёбюсюнде малны ауругъаныны сылтаулары бирди. Тауда мал сууукъгъа, кюн иссиге тёзалмаса, ёпкелери къыйнайды эм туякълары да юйренмегенден жунчутургъа боладыла. Айтханымча, мал ауруса, багъабыз, профилактика ишлени бардырабыз, эсгертиуле беребиз. Январьдан башлап апрельге дери тууарлагъа талакъ ауруудан, гебохдан, сапырандан, ящурдан, надулярный дерматитден, бруцеллёздан он чакълы прививка этебиз, къан алабыз. Аны тинтирча Майскийде лабораториягъа беребиз. Ууакъ маллагъа да кёмеден, ящурдан, сибирская язвадан, инвазиоз аурууладан (сууалчанладан) дарманла салабыз, губуладан къорууларча креолинде жууундурурча, дизинон чачдырырча эсгертиуле беребиз. Къанатлылагъа да кёбюсюнде ётюрюк эминадан, чыпчыкъ гриппден вакцинация салынады. Дарман хакъсыз болгъанлыкъгъа, аны салгъаныбыз ючюн тёлерге керек болады. Амалыбызны ангыламагъан, даулагъан жокъду. Саулай алып айтханда, бюгюнлюкде республикада жайылыргъа къоркъуулу эмда къайгъырырча жукъгъан ауруу жокъду.

 – Ишигизден чырмарча шартла бармыдыла, хар не да жетемиди?

 – Къырал бузулгъанлы бизни ишибиз да тюрленнгенди. Ол заманлада устав бла бизге кенг эркинлик берилгенди. Энди уа Россельхознадзор бла ветеринария башха болгъанбыз, кишиге дау этерге къолубуздан келмейди. Болсада бусагъатда адамла малларына бек сакъдыла. Ийнеклерини сютю таркъайса, ол бир тюрлю къыйналса, сёлешип билдиредиле, дарманны эм витаминлени да къызгъанмайдыла. Къырал вакцинала бла тынгылы жалчытады, болсада оборудованиябыз эрттеден бери алышынмагъанды. Узакъ жерлеге кесибизни машинабыз бла жюрюгенибиз, отлукъгъа хуржунубуздан къоратханыбыз къыйыныракъ кёрюнеди, болсада тёзерге кюрешебиз. Чырмаулагъа да къарамай, тийишлисича ишлерге кюреширикбиз.

– Энчи ветеринар клиникаланы юсюнден не айтыргъа сюесиз?

– Кертиси бла да арт заманлада алагъа кёп адам жюрюйдю. Ала асламысында, неда 95 процентде итлеге бла киштиклеге багъадыла. Аны ючюн ала бизге къаршчыла тюйюлдюле. Бизни борчубуз уллуду, эм алгъа жукъгъан ауруула жайылмазча кёз-къулакъ болургъа, къоркъуусузлукъну сакъларгъа. Ала уа кеслерине файда тюшюрюрча кюрешедиле. Ишлери да бизден хайырлыды эм кирсизди.

– Чегем районда ненча ветеринар пункт барды, ишчиле жетемидиле?

 – Бусагъатда районда бир ветеринар ара бла пункт эм тогъуз участок барды. Алада 33 адам урунады, ол санда 26 ветеринар врачла бла фельдшерле. Жарсыугъа, аланы асламысы жыл санлары келгенле, пенсиягъа чыгъарыкъладыла. Жаш адамла жетмейдиле. Эм артда келгенледен Тюбейланы Асланбекни сагъыныргъа боллукъду. Андан бери да беш жыл чакълы озгъанды. Башында айтханымча, ишибиз къыйынды, жукъуларындан бёлюнюп, юслерин-башларын кир этип айланыргъа кёпле хазыр тюйюлдюле.

– Юйюрюгюзню юсюнден да айтсагъыз эди?

– Эки къыз бла жаш ёсдюргенбиз. Марзият биология илмуланы кандидатыды, КъМКъАУ-да преподавательди. Асият «Золушка» тюкенде администраторду, Сауарбий а предпринимательди. Барысы да юйдегили болгъандыла, беш туудугъум барды – бир къыз бла тёрт жаш.

–Жууукълаша келген байрамыгъыз бла байламлы коллегаларыгъызгъа не айтыргъа сюесиз?

 – Баям, ветеринар усталыкъны хайыуанны, жаныуарны сюймеген сайламайды. Мал да адамдан башха тюйюлдю, мал дохтур анга тийишли халда багъаргъа, аягъы юсюне салыргъа кюреширге борчлуду. Малла болгъан чакъда, ветеринар усталыкъ да керек боллукъду. Билимли, сынамлы уста не заманда да ач къаллыкъ тюйюлдю, жамауатны да ыразылыгъын табарыкъды. Жаш адамлагъа усталыкъларын ойлап сайларларын тежейме. Бу жаны бла уруннган тенглериме тёзюм, насып, монглукъ эм саулукъ тилерге сюеме.