Абадан тюлюбюзню жарыкълыгъы

Ахыры. Аллы 20-чы августда бсамаланнганды.

Артха, Малкъаргъа!

Къайтыу къууанч болгъанлыкъгъа, юй-журт, жер къайгъы этерге керек эди халкъгъа. Хашмайыл да къаяланы тюйюп жол ишлегенин эсгере, урунууда кеслери да ташча болгъан къолларын кёргюзтеди манга: «Ма бу къолла бла ишлегенме бу юйлени», - дейди ол, тёгерекни кёз къармы бла ёнчелей.

Кёпле къайтхандан сора чогъож да болгъандыла, мында къуру жерге келдик, анда уа юй болгъан эдик, деп. Керти да, совхозда хар юйюрню хайырланыууна анда 15 сотка жер берген эдиле, урлукъ салгъан къыйын болгъанды ансы, жерге тюшген зат олсагъат окъуна жемиши бла къууандыргъанды. Мында жамауатны бир къаууму тюнгюлген кибик болса да, асламысы уа тарыхлы ата журтларында ишлерге, жашаргъа, юй-мюлк болургъа кёлленип эдиле.

-Биз барыбыз да бир болуп къурагъанбыз артда «Советская Балкария» колхозну да. Андан-мындан малла алдыла, кимибиз малчы болдукъ, кимибиз башха ишлени къолгъа алдыкъ, алай бла жангы жашау эте башладыкъ. Къазакъланы Мустафа парткомлукъ этди, Мусукланы Мыста председатель болду, ала оноу эте, биз жигер уруна, аягъы юсюбюзге болгъан эдик, - дейди ол кюнлени эсгере Хашмайыл.

Тапий

Тапий Хашмайылладан узакъ болмагъанлай Байсыланы Магометгерийни огъурлу юйюрюнде ариу гюлча чакъгъан эди. Арада сюймеклик да жаратылгъан болур эди, аны юсюнден ушакъ нёгериме не кюрешдим эсе да, айтдыралмадым, ол таулу адетни бузгъанны тюзге санагъан болмаз, баям. Жаланда кёзлерини жарыгъанлары, женгил ышаргъаны билдире эдиле аны жюрегинде бюгюн да жашап тургъан сезимни.

«Арабызда эгечим келечилик этгенди ансы. Ол кюреше эди, харип, къарындашымы юй-кюн этейим деп», - дейди тамата. Аланы тойлары жарыкъ халда озгъанды, элни жартысы жыйылгъан эди бир ненча кюн баргъан къууанчха къараргъа. Аты айтылгъан Элсюерланы Кёккёз, Тапийни экиге айланнган къарындашы, эгечине саугъагъа къобуз согъаргъа Къазийланы Билялны алып келген эди. Аны тартыулары, халкъгъа бютюн жарыкълыкъ изленнген кезиуде, 1958 жылда, ариу тойну бюгюн да унутулмай турурча аламат этгендиле.

Алай бла жангы юйюрде сабийле туудула, бир бири ызындан алты жан дуния жарыгъын кёргендиле, беш жаш бла бир къыз. Бюгюнлюкде ала хар бири да бирер жерде урунадыла, бизнесде, къырал ишде, мал, бахча бла кюрешгенлери да бардыла.  Аладан туугъанла да онеки боладыла. Хашмайыл бла Тапий, ол 1976 жылда Аналыкъны майдалы бла да саугъаланнганды, бирге сый-намысда 62 жыл жашагъандыла.

Таулуну акъылы

- Таулу ашланы сюеме, айранны уа бютюнда, аны да холодильникден болмаса, ичмеучюме, - деп хапарлайды Хашмайыл. Жашы Хадис ушагъыбызгъа къошула, атасыны ол къылыгъы жашлыгъындан бери болгъанын айтады ышара-ышара: «Таулада къойлада айланнган заманында тау суулагъа юйреннгенди да, бюгюн да ол къылыгъын къоймайды», -дейди ол.

Керти да, таулю сюрюучюню эртте заманлада жамычы керти нёгери, ашы уа бишлакъ-айран бла гара суу болгъандыла. Бугъойдан эрип чыкъгъан суудан ичсенг а, белгилисича, эринлеринг, аны сууукълугъуна чыдамай, жарылып къалгъандыла, тишлеринг къамагъандыла. Буруннгу таулула уа аны амалын билгендиле. Балдыргъандан иничке быргъычыкъ этип, аны бла ичгендиле сууну, алай этсе, сууукълукъ ауузну бузлатмайды деп. Хашмайыл да таулада айланнганында алай кёп кере этиучюсюн эсгереди.

«Алгъын жыллада, - дейди Хадис, - «Что? Где? Когда?» бериуде къойчу башлыгъына аллай ортасы тешик болгъан таякъчыкъны салгъанын кёргюзтюп, аны ол не затха хайырланнганды деп соргъан эдиле, билалмагъан эдиле ала. Бизни ата-бабаларыбыз а аны харкюнлюк жашауларында хайырланнгандыла».

«Да несин айтаса аны, - деп къошулады сёзге Хашмайыл. – Атны бурун сюеги турса, башха халкълада ол асламысында мурдар болуп къалыучуду, таулула уа аны амалын билгендиле, бурун сюекде безни, билип, энчи бир жеринден тешселе, ауругъаны аны бла чыгъып кетип къалгъанды. Къазахлыла да билмей эдиле аны, бизникиле юйретгендиле ол затлагъа. Ала айтхылыкъ малчылагъа, жылкъычылагъа саналгъанлыкъгъа, ол жаны бла таулудан, аны халкъ акъылындан кючлю болмагъанды».

Ушагъыбызны чегинде Хашмайыл Герузланы Хасанны, Байсыланы Халиматны, Герузланы Хажимуратны, Сарбашланы Ханшийни эм башхаланы атларын сагъынады, аланы халкъ билимлери кёплеге жарагъанын билдире: «Атылып тургъан сюекни юсюнде эт къозлатхан дарманлыкъ хансланы окъуна да билгендиле ала, сюекни жютю къыйырчыгъы бла, сёз ючюн, къууукъ ауруу тийгенлеге операция этип, жанларын къутхаргъанлары да болгъанды», - дейди. Керти да, биз энди билмеген къаллай бир иги, жараулу затыбызны седиретеди заманны чархы бурула баргъаны сайын.

Хар зат игилик бла

Адамны жашауун жарытхан неди деген соруугъа, баям, жаланда игилик деп жууапларгъа боллукъ болур. Огъурлу тамата да хар зат игилик бла этилирге керегине ишексизди.

Бюгюнлюкде Хашмайылны кёлюн жарытхан юйню тёгерегинде айланнган сабийледиле. Ала къууандырадыла аппаларын, аланы жабулары, ойнагъан, кюлген тауушлары аны къыйнамайдыла, жюрегин шош этедиле. «Сабийге бир заманда да къол кётюрюрге керекмейди, ариу, тап айтсанг, тюз юйретиуню жоругъу олду. Ариу айт да къой, аманны киши сюймейди», - дейди Хашмайыл, туудукъларына эсин бёлюп.

Кесини сабийлерин да сыйлы тамата алай ёсдюргенин Тапийни къарындашындан туугъан Байсыланы Хызыр да къайтарып-къайтарып айтады, аны бла бирге абадан киеуюню керти адам, чынтты таулу киши болгъанын да чертеди ол.

- Аллахны ахшылыгъындан, жашлары игидиле, бир заманда айтханын жерге тюшюрмегендие, жюрегин къыйнамагъандыла, бир къылыкъсыз ишге къошулмагъандыла. Юйюнде низам, намыс болгъанды, - деп къошулады ушагъыбызгъа къызы Фатима да.

Аны ол сёзлерине кесим шагъат болгъанма Мамайланы Хашмайылны къая этегинде жарыкъ, огъурлу, Малкъарны салкъын хауасы толтургъан ариу юйюнде. Юйюрню чырагъы, аналары Тапий, кеси заманында сый-намысха бек къаты адам болгъанды, ол ахча байлыкъ тюйюлдю, адамды керти ырысхы деп юйретгенди сабийлерин. Ала да ол ызгъа сакъ болуп, чалына кюмюш къоннган аталарыны сыйын бийик тёрде тутадыла. Кёп кюнлени алай болуп турсун.