Абадан тёлюбюзню жарыкълыгъы

Жерими адамлары юслеринден жамычыларын атып, сабан сюрген кюнлеринде аланы кёзлеринде мирзеуню огъурлулугъу кёрюнеди, деп башлагъанды «Жерими адамлары» деген назмусун Къулийланы Къайсын. Мен да бюгюннгю материалымы закийни сёзлери бла ачханым бош анстан тюйюлдю.

Къайсы заманлада да жашауну тузун-гыржынын къол къыйынларын аямагъанлай, тамблагъы жашауда халкъны ашарыгъы, киериги болсун деп кюрешгенле къурагъандыла. Аллай жигер, ёмюрю урунууну ауур сабанын сюргенледенди Огъары Малкъардан урунууну ветераны Мамайланы Хашмайыл. Огъурлу акъсакъалны жыл саны жюзге жууукълаша келеди, алай ол тириди, хар затны эсинде тутады, жашаугъа сейирине уа бир-бир жаш адамла окъуна сукъланырчады.

Уллу юйюр

Огъары Малкъар, ата-бабаларымы тарыхлы журтуна жай кюнледен биринде келгеним уллу насыпды, не заманлада да алай болуучуду. Алай бу жолгъу жолоучулугъум бютюн къууанчлыды манга. Буруннгу журтну аллы бла озама, аты – Туура-Хабла, аны желлери бюгюн да ургъанлай турадыла, алай анда жашау жокъду. 1926 жылда анда туугъанды Хашмайыл. Атасы Тамукну бла анасы Габойланы Юсюпню къызы Зариятны тогъуз сабийлеринден ючюнчюсю болуп.

Ол ёсе келгенлей, уруш оту таулагъа да жетгенди. Тамата къарындашы Хажимурат арсарсыз атланнган эди фронтха, Ата журтума жау чапханда, ырахат болуп тураллыкъ тюйюлме, деп. Билмей эди душманны къызыу огъу аны къазауат аулакълада жыгъарыгъын, туугъан тауларын, элин энди кёрмезлигин да.

Аны жигитлиги болгъанды Хашмайылгъа кёл этдирген, алгъа барып, не къыйынлыкъладан да къоркъмазгъа кёллендирген да. Алай ол артда боллукъду… Сагъышха кетип кёзге, жюрекге да хычыуун чакъланы эсгереди ушакъ нёгерим – ала уа уруш аллы жылладыла. Жангы къуралгъан власть халкъны жарыкъландырыуну, билимни жолу бла барыргъа итиндиргенди. Ол жолгъа ол заманда жыл саны гитче болгъан Хашмайыл да сюелген эди.

Билимни жарыгъы уа иги эди…

Кюнлюмде школ ачып, сабийлени окъутургъа ары жыйгъандыла. Сабийле Малкъарда кёп эдиле ол кезиуледе, таулу юйюрлени асламысында бек азындан 4-5 сабий болгъанды, башхалада уа – андан да кёбюрек. Аны себепли класслада отузгъа жууукъ жашчыкъ бла къызчыкъ къара таныргъа юйреннгендиле.

Ол школну тарыхы да сейир эди. Кюнлюмде Абай къаланы тюбюнде айтхылыкъ Занкишиланы Хутайны уллу эки къатлы юйю болгъанды. Хутай кеси тутулуп эди, белгилисича, он жылгъа олтуртхан эдиле аны, юйюнде уа школ этгендиле. Тюбюнде къатда юйюрю жашагъанды – юй бийчеси, юч жашы, эгечи. Башында уа сабийле дерследе олтургъандыла.

Хашмайылны айтыууна кёре, ючюнчю классха ётгенинде, аланы Шкантыгъа кёчюрген эдиле, башха школгъа. Андан ары билим алыргъа итиннген жашланы бла къызланы аллай жарыкъ муратларын уруш кесгенди. Бир да къалмагъанлай устазланы, ала уа асламысында тышында окъуп келген жаш адамла эдиле, бирем-бирем сууургъанча, фронтха алып кетгендиле. Ахырында устазла болмагъанлай, жаш тёлю билимни жарты жолунда къалгъанды.

Кирилмеген агъач

Ол жыллада Огъары Малкъардан кёп жаш адам кетгенди Ата журтларын жаудан къорууларгъа, къырал ючюн къалкъан болуп сюелиуден аладан бири да албугъартмагъанды. Аны акъсакъал чертип-чертип айтады ушагъыбызны чегинде, эллилери бла ёхтемленнгенин жашырмагъанлай. Жашла дегенде уа, Малкъарны тау хауасын солугъан, гара сууларын татхан деменгили нартлача аллай уланла. Огъары Малкъаргъа келгенинде, аскер военкомну сёзлерин абадан эллиле эслеринде бюгюн да тутадыла, ол былай айтхан эди ол чакълада деп кёпледен эшитгенме: «Ма энди кирилмеген агъачха кирдим», - деп. Ол деменгили тамырлы терекледен бири болгъан эди, башында айтханымча, Хашмайылны тамата къарындашы да. Хажимурат «За отвагу» майдал бла саугъаланнганды, 1944 жылда Белоруссияны жерин къоруулай жан бергенди.

Уруш отла ёчюлмеген эдиле, таулагъа башха палах жетгенинде. Кёчгюнчюлюкню сууукъ жели Мамайланы юйюрюн да аямагъанды. 1943 жылда Хашмайыл, акъылбалыкъ энди бола келген жаш, Прохладнада атасы бла болгъанды. Анда Къурейде Малкъарны мал тутхан жерлеринде уруна болгъандыла ала, кёчюрюлген да андан этгендиле. Аналары уа къалгъан сабийле бла Огъары Малкъардан тебирегенди азап жолгъа.

«Сырдарья тауусду бизни»

Ата бла жашы Къазахстанда Павлодаргъа тюшгендиле. Аналары уа юйюрлери бла Сырдарья сууну тийресинде болгъандыла. Къалай-алай этген эселе да, Тамук бла Хашмайыл, кёп къыйынлыкъладан да ётюп, юйюрлери бла бир боладыла. Сырдарьяда тюбешгенлеринде, аланы араларында ауругъан, ёлген болмагъанды. Алай артдан-артха хауа жарашмагъанлай, аш-суудан да къыйналгъандан, отун къытлыкъ да ол тийреге тёре эди, юйюр тамата, аналары, сабийле да ючюсюнден къалгъанлары бир бир къолларындан тутханча керти дуниягъа атланнгандыла.

«Ол заманда мен уллуракъ сабий эдим, - деп, мудах эсгереди огъурлу тамата. – Ёлген ёле эди, къалгъанла жан кечиндирирге кёреше эдиле. Сырдарьяда жюзюм ёсдюрген совхоз бизни юсюбюзде къуралгъанды. Адамларыбызны жартысы алайда къырылгъанды, Сырдарья тауусду бизни!»

Артда Сырдарьяны бёлюп канал этгендиле. Жюзюмчюлюк бла кюрешип, ол сууну сугъаргъан, ичген да этгендиле адамла. Мамайланы сабийлери анда бир бирге билеклик этерге, урунургъа, бир бирге жан аурута, къайгъыра билирге юйреннгендиле. 1957 жылны жарыкъ тангларында уа ала бирден, Хашмайыл, Муталиф эмда Фазийка, Ата журтларына жол салгъандыла.

(баргъаны боллукъду)