Тарыхны озгъан чакъларында

Тау элледе жер къытлыкъ не заманда да болуп тургъанды. Баям, озгъан ёмюрледе хар бир юйюр да кесини тирнеклиги бла кечиннгени ючюн болур. Жигерлиги жаны бла анга сёз жокъду. Излемлери – мал тутханлагъа отлау жерле, бахча бла кюрешгенлеге да, анга кёре, тирлик ёсдюрюрча юлюшле.

Бир эски хапар жюрюйдю халкъда, эшитсенг, жарсыргъамы керексе, ёхтемлениргеми – билмейсе. Ол а буду: бир туудугъу, къартланы эсгериулерине тынгылай келип: «Аппа, бир бекми къыйналгъан эдигиз ол ач жыл?» – деп, жарсып соргъанды. Аппасы уа: «Да къыйналмай а, къыйналгъанбыз, – дегенди, – этден, жаудан, бишлакъдан, айрандан сора зат болмай къабаргъа».

Ма ол жер къытлыкъ болгъанды артда къайтып къуратхан эминала, ёлетле, башха сылтаула къойдургъан эски эллерибизни. Алай бла, къул бла бий айырылгъандан сора, 1860-чы жылланы экинчи жарымында, ол ата-бабалары туруучу журтланы кеслерине къайтарыргъа излегендиле кёп халкъла. Бизде да иш алай болгъанды. Ол заманда жангыдан къуралгъандыла Хабаз, Кёнделен, Схауат да.

Андан сора бир жыйырма жылгъа жууукъ заманны жер къайгъыла адамланы тынчайтмай тургъандыла. Ол ишни къолгъа Нальчик округну (ол 1882 жылда къуралгъанды, ара шахары – Нальчик) жер къайгъыла кёрген комиссиясы алгъанды. Мисакъланы Кучук, Къужонланы Юсуп, Темуккуланы Омар, Кюйгенланы Геуюргю Малкъар обществону атындан ол комиссиягъа Жемталада бла Акъ-Сууда жерлени башха иелеге ётдюргенлери анда жашагъанлагъа тап келмегенини юсюнден къагъыт жазгъандыла, юлгюле да келтирип.

Ол жер бёлюмню таматасы Захар Абрегов жангыдан комиссия къурап, эки айны ичинде тинтгенди жерле къалай юлешиннгенлерин. Ол заманда Басхан ауузунда угъай, андан иги да кенг белгили Орусбийланы Исмайыл Нальчик округну таматасына къабартылы бла малкъарлыла бирча хайырланнган отлау жерлени энчи иелеге юлешмезлерин тилеп, къагъыт жазгъанды. Анда айтылгъаннга кёре, къоншу миллетде кёп мал жаланда онглары болгъанла тутадыла. Жарлыла уа ол аз отлауладан да юлюшсюз къаллыкъдыла. Таулула тургъан жерле къаялы, чыранла болуп, такъырдыла, къыйматлы тюйюлдюле. Къабартылылагъа жетген юлюшле иги да хайырлыдыла бизникиледен. Отлау жерле бла бирге юйлерини къатларында бахча жерле да жокъну орунундадыла. Ала жерсиз къалгъанлары бла байламлы, алагъа ара жерледен да юлюшле бёлюрге керекди, малларын отлатырча, бахча этерча. Бу затла бары да эсге алынып, алай юлешинирге керекдиле жерле. Таулула аладан изленнген налогну тёлерге хазырдыла. Алай болмай, комиссияны членлери ара жерлени башха тюрлю юлешселе, бизге да, таулулагъа, Къабартыны уллу тукъумулары жайлыкъ жерлени бегендеге берирге сюймезле деп, аны айтады ол анда.

Къалай-алай болса да, жерни юлешген комиссияны ишине ыразы болгъанла аз эдиле. Кёнделенден аны ишине Хочуланы Чаука, Атмырзаланы Исмайыл бла Къазакъланы Сабанчы къатышхандыла.1889 жылда 28 мартда округну Министрле комитетинде да къаралгъанды бу ишлеге. Анда къуралгъан къагъытха жууап эте, Император комиссияны ишин къабыл кёргенди, сора ол жерле ючюн къабарты халкъдан бла Беш Тау элледен (Малкъар, Бызынгы. Холам, Чегем ауузладан, Орусбийладан) жыйылгъан налог Къабарты халкъны жамауат казнасына барсын деп, бегим этгенди. Жылгъа хар бир десятина (1,092 гектар) ючюн он капек тёленнгенди. Ол затха къараргъа округну администрациясы жууаплы эди.

Агъачланы юсюнде да энчи оноу этилгенди. 1885 жылда Къабарты жамауат лесничество деп бёлюм къуралгъанды. Отуннга жаланда къуругъан тереклени хайырланыргъа, жашау журтла ишлерге уа старшинаны къарамына кёре бёлюрге деп, алай оноу этилгенди. Ол да асламысында хакъ тёленип алыннганды. Жаланда агъачха къарагъан эркин этсе, алай кютгендиле агъач ичинде талачыкълада малларын адамла. Дагъыда бир жорукъ болгъанды: 1 майдан башлап 1 сентябрьге дери агъачны къырмазгъа.

Кёнделеннге ол заманда – 5, 412 десятина, Малкъар жанында къауум эллеге (алай жазылады архивде) – 12, 109 десятина, Бызынгыгъа – 2, 751 десятина, Холамгъа – 4, 000, Чегемге – 8,923 десятина, Орусбийлагъа (Гирхожан бла бирге) – 6, 208 десятина, Хасауутха – 2, 697 десятина бёлюннгенди. Бу бегимле законнга 1891 жылда 27 сентябрьде киргендиле.

Болсада жер къайгъыла ёчюлмегендиле, 1910 жылда Нальчик округга таматагъа Султанбек Клишбиев деп, солуугъа чыкъгъан подполковник салыннганды. Ол заманда, тарыгъыулагъа кёре, ара жерлени жангыдан юлешиуню къолгъа алгъандыла. Ол къалай барлыгъыны оюмун (бусагъатда анга проект дейдиле) этгендиле. Ол жер бла байламлы комиссиягъа къабартылыладан алты бий, таулуладан а малкъар бий Айдаболланы Азнор бла аны болушлукъчусу болуп, Басхан ауузунда уллу мюлк жюрютген Этезланы Хаждауут киргендиле, артдаракъ алагъа Чегем аууздан Баразбийланы Исмайыл да къошулгъанд. Ол кезиуде малкъар жамауаты Айдаболланы Азнор бла, ахча, жер даула этип, кюрешде эдиле да, аны бу ишде хайыры тийгенди деп айтырча тюйюлдю.

Алай а 1913 жылда майда Уллу Малкъарны сегиз жюзге жууукъ адам болгъан жыйылыуунда Жемталада бла Догъуатда ара жерледен, агъачладан барамтала юлюш алгъан Сараккулагъа, Мисакалагъа, башхалагъа да дау айтылгъанды. Анда тинтип, керек жерлеге жазып, ол ишни жорукъгъа келтирирге Цораланы Зулкъарнийге бла Жангоразланы Хажибекирге буюрулгъанды. Ол затха жамауатдан ахча да жыйылгъанды – алты жюз сом.

Болсада эки ай бла жарым чакълы ётгенлей, баям, ол жыйылыуда айтылгъан бла таукелленип, къара халкъ, бурууну да бузуп, Къара-Суу тийрелеринде Жанхотлары иелик этген агъачха киргенди. Ол заманда аланы тарыгъыулары бла алтмышдан аслам адамны тутхандыла ары келген къазакъ аскерчиле. Аланы къорууларгъа да ахча жыйгъанды жамауат. Алай бла Малкъарны келечилерине – Цораланы Зулкъарнийге бла Жангоразланы Хажибекирге – бир да тапсыз тюшгенди.

1914 жылда майда Жер къайгъылагъа къарагъан комиссия жайлыкъ жерлени жангыдан юлешгенди. Андан сора жангы къайгъыла чыкъгъандыла, ол жер юлешгенле, улутха алып, бир-бирлеге къолайлы, башхалагъа къыйматсыз жерлени бергендиле деп, комиссияны, аны бла бирге Султанбек Клишбиевни бла аны болушлукъчусу Константин Петровну да терслеп.

Кёплеге соруу этилиннгенди, кёп зат ачыкъланнганды ол заманда, ол санда Жанхотлары ол Къара-Сууда жерлерин, агъачларын да башха адамгъа сатханлары, ол ишни дауурсуз этерча, Петровха юч минг сом бергенлери да. Аллай шартла дагъыда болгъандыла. Улутха берип, ол жерлени алгъанланы араларында оруслула да болгъандыла: Ржевский, Сеферов, Неткачев, Карташов… Ол ишледе терсликни Клишбиевге атаргъа сюйгенле да табылгъандыла.

Аны терслигин ачыкълар ючюн этилген соруулада кеслерин таза да адамлача, эр кишилеча жюрютгенле, башха тюрлю этгенле да болгъандыла. Сёз ючюн, Цораланы Мырза: «Юч-тёрт жыл алгъа бир жугъу болмагъан Клишбиевни бюгюн сюрюулерини саны жокъду. Ол малланы анга саугъагъа бергендиле дейдиле. Ол бир бош адам болса, этерикми эдиле аллай саугъала?» – дегенди, ол улутха болгъанына ийнандыра. Башхала кимге не бергенлерин айтхандыла. Малкъар аууздагъыла – Петровха, чегемлиле бла басханчыла – Наурузовха, Кёнделенден Балаланы Гондай комиссиягъа эки жюз сом, Чижокъ Къабакъдан Чочайланы Къайтмырза жюз бла беш сом, башхала да анга кёре бергендиле.

Кёнделенден Тёппеланы Баттал бла Доттуланы Богъатыр а, жамауатдан 3390 сом жыйылып берилгенликге, иги жерле сыйырылып, аланы орунларына алагъа тапсыз жерле берилгенлерин айтхандыла сюдде. Моллаланы Исхакъ Клишбиев кеси да жарлы адам болмагъанын, аны юй бийчеси Шипшев бийни къызы болгъанын да эсгертгенди. Таулуладан Клишбиев бети болгъан адамды дегендиле кёпле. Ол санда бай мюлк жюрютгенледен бири кёнделенчи киши Хочуланы Шабаз да.

Кертисин айтханда уа, уллу жер юлюшле улутха берир онглары болгъан, сёзлери ётген адамлагъа жетгендиле. Алай а кёп болмай алда Октябрь революция сакълай эди улутхачыланы, жер юлюшлюлени да. Ол жангыдан бичгенди нени да.