Таулу миллетни буруннгулугъун ачыкълагъан шартла

Алгъын «Заманны» бла «Къарачай» газетни ахшы тёрелери болгъанды. Юч айгъа бирикген номерле чыгъарылып тургъандыла. Анда къарачай-малкъар халкъны ахшы уланларыны, белгили тарых шартларыбызны, бай маданият хазнабызны эм башха сейирлик затла басмаланып тургъандыла. Бу материалны газетни сайтына «Къарачай» газетден алып беребиз.

Къарачай-малкъар халкъны тарыхы байды, теренди. Тау этеклеринде жашагъан халкълача, алада асламысында малчылыкъ бла кечиндиргендиле башларын. Жерчилик да болгъанды, алай сюргю жерлени такъырлыгъы таулулагъа ол жаны бла эркин узалыргъа онг бермегенди.

Тарых шартлагъа кёре, малчылыкъда кюрешгенлени   уллу жетишимлери да болгъанды. Дагъыда кавказ халкъланы араларында къарачай-малкъар халкъча малны не тюрлюсюн да кёп тутхан бир миллет да болмагъанды.

Алай а къуру малны кёплюгюнде тюйюлдю иш. Жюзле-мингле бла жылланы ичинде игиден игисин сайлай да ёсдюре, кишиде болмагъан, тауларыбызда жашаргъа жараулу атла, тууарла, къойла, эчкиле къурагъандыла.

Къарачай атлагъа минг жылла болгъанын Францияда алимле бизни атладан къан алып, анга къарап, тинтип, алай билгендиле. Ала ачыкълагъаннга кёре, таулу атланы къанына башха тукъумлу атладан бир деп бирини къаны къа-тышмагъанды.

Къарачай къанлы атны тау жерле айланыргъа не зат ючюн бек игиге санайдыла? Махталгъаны уа аны ючюндю:

- къоркъмай, тау жоллада не къыйын жерледе да жюрюйдю;

- чыдамлыды, узакъ жоллагъа иги барады, кюн сайын 80-100 километр жолун къоратып, кёп заманны жортады.

Орус-япон къазауат бошалгъанында (жюзден артыкъ жыл мындан алгъа), тукъумлары Орусладан, Хасанладан, Эбзеладан юч къарачай жаш, Узакъ Восток деген жерден 10000 километр жол къоратып, кеслерини ары баргъан атлары бла ызларына къайтып келгендиле.

Бизни атларыбыз адамла кючден-бутдан миннген Минги тауну эки тёппесине да ёрлеп тюшгендиле. Аланы ол жетишимлери Гиннессни рекордла китабына да жазылгъандыла.

Къарачай атны саулугъу игиди, жукъдан ауруй билмейди дерчады. Зыкъы тюйюлдю, сууукъдан къоркъмайды, къыш заманда туякълары бла къарны къазып, къауданны ачып, аны отлап, башха аш излемей, кечинип къалады; туягъы къатыды, нал урулмаса да, ташлы жоллада чачылмай жюрюйдю; ажаша билмейди, къайда болса да, тауда-сыртда, туманда, боранда, атлы къайры барлыгъын табалмай, жюгенни бошлап къойса, ат кеси жолну табып, къайтып къалады.

Уллу Ата журт урушну заманында 30-40 атны Нарсана шахарда вагонлагъа жюклеп, темир жол бла Ростов шахар таба жанына Къызыл Аскерге ашыргъандыла. Барлыкъ жерлерине жетгинчи фашист самолётла бомбала атып поездни чачханларында, алайда жыйырмагъа жууукъ ат сау къалгъанды.

Аланы ичлеринде бир кючлю ажир, аты да Туугъан болгъанды. Сау къалгъан атланы барысын да бир жерге жыйып, Ростовну тюзлеринден талай жюз километрни барып, кесибизге таулагъа келтиргенди.

Ала бери къайтхынчы уа миллетибизни Азиягъа кёчюргендиле, аны ангылагъанча, Туугъан элге кирмей, атланы таулагъа алып кетип, онтёрт жылны къайда эсе да кечиндиргенди. Сейири неди десегиз, къарачайлыла къайтханларында журтларына, онтёрт жылны ичине кёбюрек да болгъан ат бёлекни алып, адамлагъа келтирип къойгъанды.

Дагъыда бир тарых байламлы шарт.  Къарачай къоюбузну да дуниягъа белгили махтаулары кёпдю. Тау жайлыкълада хансны отлап эт алгъан малны эти бек татлы болады, къарачай къойнукъу уа артыкъда бек. Аны этин бир кере ашап кёрген тышындан келген адамла татыуун унуталмайдыла, жер-жерде сейирлигин айтханлай турадыла.

Орус тилде «шашлык» деген сёз да бизни тилде «тишлик» (малкъарча «шишлик») деген сёзден къуралгъанды. Атыбызча, къоюбуз да къыш-жай деп къарамай, кесин кечиндиреди, аламат жюню барды, жылгъа эки кере къыркъылады. Андан этилген жамычыла, кийизле, дагъыда аны кибик башха затла Кавказда угъай, андан тышында да белгили, сыйлы болгъандыла. Алгъын таулула къойну сютюн саууп, аламат бишлакъ этгендиле.

Къарачай-малкъар миллет къурагъан, жукъдан къоркъа билмеген кийик жыртхыч жаныуарланы не тюрлюсюнден да таулуланы юйлерин да, къошларын да сакълагъан итибиз - ол басхан парийди. Халкъыбыз Азияда болгъан заманда, мында къалгъан итлерибизге жангы иеле «кавказская овчарка» деп атагъандыла. Бюгюнлюкде басхан парийни атын ызына къайтарыргъа кюрешген бир къауум жашыбыз да барды.

Башда сагъыннганча, талай жюз жылны миллетибиз таулада жашап келгенди. Ол а тынч тюйюлдю. Жер азды, артыкъсызда сабан сюрюп, жукъ ёсдюрюрча. Къачан болса да, Уллу Къарачайны эллерине барсагъыз кёрлюксюз, таулула сабанларына къаллай бир къыйын салгъанларын. Къуру ташларын ариулар ючюн окъуна, бек кёп заман да, кюч да керек болады.

Миллетибизни жигит жашлары бла жигер къызлары Уллу Ата журт урушну заманында къарачай миллет 1943 жылда 2 ноябрьде, азап сынагъан халкъланы ичинде биринчи болуп Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенди. Ол заманда 17 минг чакълы эр кишибиз сермешгендиле душманла бла.

Аланы араларында жигитликлери, ётгюрлюклери ючюн къырал саугъа алмагъан киши къалгъан болмаз дерча, алай сермешгендиле. Къарачайлыладан 26 ётгюр жашыбыз а Совет Союзну Жигити деген атха тежелгендиле. Малкъар къарындашларыбыздан да 23 жаш кёргюзтюл-гендиле ол атха. 1943 жылны аягъына дери къырал саугъала аз берилген заманда болгъанды ол иш.

Эр кишиле къазауатда жигитлик кёргюзте тургъан заманда, тиши-рыуларыбыз жигерликлерин танытхандыла. Ач да, жаланнгач да болуп тургъанлай, къарыу да къайдан тапхан эселе да, аланы къажыкъмай кюрешгенлерини хайырындан, кёчгюнчюлени кёбюсю ачдан, сууукъдан къырылмай къалгъандыла.

Къызларыбызны жигерликлерини энтта бир юлгюсю. Гюжюланы Нузула бла Шыдакъланы Патия - эки къарачай къызчыкъ - чюгюндюр ёсдюрюуде бригадалагъа башчылыкъ этип, уллу жетишимлери ючюн «Социалист Урунууну Жигити» деген атха тийишли болгъандыла. Ишлеген адамлагъа ол эм уллу, эм сыйлы къырал саугъагъа саналгъанды.

Ол жетишимлеге кёчюрюлген халкъладан бек аз инсан жетген болур. Иш кёллюлюкню къуру Нузула бла Патия ачыкъламагъандыла, къарыуу болгъан къарачай къызла барысы да алача кюрешгендиле. Къыргъызстанны бла Къазахстанны къырал башчылары миллетибиз алайда къалырын аны ючюн излегендиле.

Бюгюнлюкде да жокъду хатабыз. Онглу бабаланы туудукълары болгъаныбызны эсгере, школлада иги окъуп, институтлагъа кирип, аскерде къуллукъ этип, хар тутхан ишибизде бет жарыкълы болургъа итинеди халкъ.