Ол сабийлеге энчи жюрек жылыу изленеди

Жылдан-жылгъа саулукъларында чекленнген онглары болгъан сабийлеге школлада эм башха жерледе да аслам тюбей барабыз. Аланы социал жаны бла юйретиу, школда окъутуу да къалай къуралгъаныны юсюнден Элбрус районну 1-чи номерли лицейини башланнган класслада устазы, Мырзаланы Наталья бла ушакъ этгенбиз. Ол 2019 жылда «Жылны устазы» деген Битеуроссей эришиуню регион кезиуюнде хорлагъанды. Бюгюнлюкде лицейни психолог-педагогика консилиумуну таматасыды. Районну тиширыуланы советини келечисиди.

- Наталья, сизни оюмугъузгъа кёре, саулукъларында чекленнген онглары болгъан сабийлени башха саулукълу сабийле бла бир классха барыр онглары болгъаны тюз оноумуду?

- Бу теманы юсю бла жаланда кеси оюмуму айтыргъа сюеме. Алгъын быллай сабийле юйде тургъан неда энчи окъуу учреждениялагъа жюрюгендиле, алада кёбюсюнде саулукъларыны кемчилигине жарсыгъанлары, жанлары къыйналгъанлары, жашаудан тюнгюлгенлери окъуна ачыкълана эди. Мени ангылауума кёре, бу оноу аллай сабийлеге кеслерин жамауат ичинде эркин сезерге, жюрютюрге онг береди. Нек десегиз, бирлери кёзден, бирлери санындан, дагъыда башха затладан сакъат болсала да, аланы ойлай билиулери, устазны айтханын терк ангылаулары аламатды. Быллай сабийлени араларында бек акъыллыла, хунерлиле да ачыкъланадыла.

Хар заманда да аланы башхала бла бирге мектепге жюрюулери тюздю деп айталмайма. Нек десегиз, кесибизни юсюбюзден айтханда, быллай сабийле энчи къарауну, багъыуну да излейдиле. Жарсыугъа, мектеплени кёбюсюнде аллай специалистле жетишмейдиле. Аны бла байламлы тийишлисича, сюйгенибизча эс буралмай къалгъан кезиуле да бола болурла.

- Чекленнген онглары болгъан сабийлеге деп энчи программа жарашдырылады. Аны къурай туруп, артыгъыракъда неге эс бурасыз?

- Саулугъунда чекленнген онглары болгъан сабийлени барына да энчи программа керек болмайды. Аланы асламысы битеулю билим бериу программа бла жетишимли окъуйду. Жаланда биз алагъа билим алыу процессни психология жаны бла тап къураргъа кюрешебиз. Ол а, диффектолог, логопед, психолог бла байламлы бардырылгъан жумушду. Багъыу физкультура да болады. Хар бирине, энчи излемлерине кёре, эс бурабыз. Аны айтханым, сабийни психолог эм педагог тинтиулеге кёре излеми болса, классында аллай окъуучусу болгъан устаз анга келишген билим бериу программа жарашдырады.

Мени оюмума кёре, саулукъларында чекленнген онглары болгъан сабийлени социумгъа къошуу, алагъа башхаланы араларында билим алыр онгла къурау, бек аламат оноуду. Нек дегенде, быллай сабийле туура ата-аналары сюйгенча билим алып, ишлеялмасала да, кёпчюлюкде кеслерин жюрюте билип, хунерлерине кёре билим алып, жашауларында иш усталыкъгъа ие болаллыкъдыла. Андан сора да, хар мектепни къошакъ билим бериу жаны бла амаллары кёп болгъандыла. Саулукъларында чекленнген амаллары болгъан сабийле кеслери сюйген жаны бла хунерлерин ачыкъларгъа эм айнытыргъа онгла табадыла. Къошакъ билим бериу программаны жарашдыра туруп, аллай сабийле эсге алынадыла.

- Сиз ишлеген лицейде уа ненча аллай сабий барды? Сабийни къаллай билим бериу программагъа кёре окъуругъуну оноуун ким эм неге кёре этеди?

- Лицейибизни сабийлерин алып айтханда, оннга жууукъ боладыла. Аланы бирлери битеулю программа бла, бир къаууму уа энчи программа бла билим аладыла. Хар билим бериу учрежденияны психолог-педагогика консилиуму болады. Аны келечилери жыйылып, сабийни билим алыуун, онгларын да тинтедиле. Сора Нальчикдеги республикалы уллу комиссиягъа жибередиле. Аны халын, онгларын да анда тинтип берген эсеплеге кёре биз школда аны къайсы программагъа кёре жетишаллыгъын сюзюп, анга кёре оноу этебиз. Керек болса, ол сабийге деп, аны онгларыны энчиликлерине кёре программа да жарашдырылады.

- Сиз окъутхан школда асламысында къаллай ауруулары болгъан сабийле келедиле?

- Саулукъларында энчиликлери хар тюрлю болады. Экиси бирге ушайды дерча тюйюлдю. Аланы программагъа кёре берилген материалны алыулары да башха болады. Асламысында психика жаны бла айныуларында тыйгъычлары болгъанла бла аутист сабийле нек эсе да кёбюрек боладыла. Жарсыугъа, быллай энчиликлери болгъан сабийле бла ишлер ючюн, саулай да къыралдагъы иш жолдашларымы айтханларына кёре, специалистле бек аздыла. Жылдан-жылгъа сёлешиулеринде къыяулары болуп кёп сабийле келедиле. Аны уа, заманында юйюрде эслеп, логопедни болушлугъу керек болады.

- ФГОС-ну излемине кёре аллай энчиликлери болгъан сабийле окъууну бошар кезиуге бу затланы билирге борчлудула дегенча излемле уа бармыдыла?

- Билим алыу жаны бла ала энчи жарашдырылгъандыла. Жаланда кеслерини халлары бирси сабийледен башха болгъанын тюз ангылап, жаны къыйналмай, кёпчюлюкде кесин жюрюте билирге, жашауда эм керекли затланы сезе эм ала бла хайырлана билирге юйретирге борчлубуз. Окъуу, билим программаны алыу жаны бла уа чекле салыу тюз болмаз. Бир билдириуню аллай энчилиги болгъан сабийле хар бири хар тюрлю ангылайдыла. Бирле терк, бирле уа ангыламай да къаладыла. Аны себепли саулай да программаны сабийле энчиликлерине, онгларына, сезиулерине кёре аладыла.

- Бусагъатдагъы сабийлени араларында жан аурута билмегенле, аллай сабийлени аямай, жюреклерин къыйнаргъа, кюлюрге кюрешгенле, огъурсузла боладыла. Ала бла къаллай иш бардырасыз?

- Мени оюмума кёре, ол иш, биринчиден, юйюрде бардырылыргъа керекди. Хар ата-ана да сабийин къатына олтуртуп, арада жашауда хар ким да бирча угъай, башха тюрлюле болуп жаратылгъанларын, бирлери саулукълула, бирле уа, чекленнген онглары бла туугъанларын ангылатыргъа керекдиле. Биреуге кюлгенни айып эм гюнях болгъанын терк-терк эсге сала турсакъ да осал болмаз. Аллай сабийлеге артыгъыракъ болушургъа, ала бла шуёхлукъ жюрютюрге кереклисине юйреталсала, ол адамлыкъны аламат шартларындан бириди.

Мени классларымда саулукъларында чекленнген онглары болгъан сабийле хар жылдан да боладыла. Устаз аллайлагъа саулай да жюрек халаллыгъы бла тюбесе, классда анга аламат онгла къураяллыгъын кесими сынамымдан билеме. Кёбюсюнде жан аурутуудан эсе, башхалагъача тенг къарагъан хайырлыды. Кеслерин бирсиле бла тенг кёрюу уллу себеплик этеди.

- Да ол бек къыйын жумуш бола болур устазгъа?

- Тюздю, аны хар устаз да кётюралмайды. Мен ангылагъандан, сени болушлугъунгу артыгъыракъ излеген сабийге аны берир ючюн уллу жюрек жылыу керек болады устазгъа. Ариу сёзде ауруу жокъ деп эрттегилиле бошдан айта болмаз эдиле. Саулукъларында бир тюрлю энчиликлери болмагъан кеси сабийлерибиз окъуна къуруда ариу айтыуну излейдиле. Сора адам устазлыкъны сайлагъан эсе, аны борчларын да билирге керекди.

- Ол сабийле артда жашауда жерлерин табаламыдыла?

- Хар бири да энчиди. Бирикдирип айтыргъа жарамаз. Санларында сакъатлыгъы болгъан неда осал кёрген сабийлени асламысы программаны жетишимли аладыла. Къырал быллагъа билим берир ючюн, аламат онгла къурагъанды. Ала хар мектепде боладыла. Сёз ючюн, жюрюшюнде къыяулугъу болгъанлагъа деп пандусла этилгендиле. Аланы мектепни ичинде башхала бла тенг жюрюрча бирер тьютор (юйретиучю) бериледи. Бизни бусагъатда билим бериуюбюзде тьюторланы азлыкълары уллу кемчиликди. Неда къулагъы эшитмеген сабийге сурдо тилманч керек болады. Аны тынгылы тинтип, специалист табаргъа тюшеди. Аллай амал болмаса уа, сабийни ол специалист болгъан мектепге неда энчи окъуу учреждениягъа ашырыргъа тюшеди.

- Аллай энчиликлери болгъан сабийлени саны кёбейе баргъанча кёрюнеди. Аны не бла байларгъа боллукъду?

- Баям, быллай сабийле къачан да болгъандыла. Кёбейе барады деп айталмайма. Жаланда аланы орта билим берген школлагъа келип, башха сабийлени биргелерине билим ала билир онглары болгъаны себепли, биз энди эслегенбиз. Алгъадан ала жаланда юйде билим ала эдиле неда юйде къалып, арталлыда билим алмай эдиле. Бусагъатда уа аланы аламат онглары барды. Ата-анагъа бу атламны этиу, сабийин кёпчюлюкге къошуу тынч жумуш болмайды. Кёп тюрлю оюмладан бла сагъышладан, чырмауладан да ётерге тюшеди – къыйналырмы, бирле жанын къыйнарламы, ачытырламы дегенча сорууланы кеслерине кёп кере бередиле.

Андан сора да, хар ата-ана да кесини сабийини бир тюрлю энчилиги болгъанын ангыларгъа унамайдыла. Ангыласала да, жюреклерине алалмайдыла. Аны себепли уа жаланда сабийле бла угъай, аланы аталары, аналары бла да ишлер ючюн психологла керек боладыла. Жаланда сабийни тёгерегинде алагъа болушургъа сюйген кёп адам болгъанын ангылатхан окъуна бирде къыйын болады.

- Энчи окъуу программаладан сора уа алагъа къаллай дерсден тышында ишле къураяласыз?

- Бизни шахарны битеу школларында да саулукъларында чекленнген онглары болгъан сабийлеге уллу эс бурулады. Байрамлада энчи саугъала жарашдырыладыла. Шахарны администрациясыны келечилери къачан да бир жанлы къалмай, быллай жумушлагъа тири къатышадыла. Жангы жылны байрамында Мокъаланы Магомет атлы сабий эм жаш тёлю чыгъармачылыкъ арада хар жылдан быллай энчиликлери болгъан сабийлеге деп уллу байрам бардырадыла. Араны таматасы эм ич ишлени бёлюмюню келечилери да саугъала жарашдырып къууандырадыла. Тиширыуланы совети бу сорууда бек сакъды. Сабийлеге саугъала этгенден тышында, аланы аналарына да уллу эс бурадыла. Не жаны бла да болушлукъ этедиле. Элбрус районда быллай сабийлеге деп ресурс ара эрттеден да ишлейди. Аны келечилери, ишчилери да къулакълары иги эшитмеген сабийлеге деп жырланы сурдо кёчюредиле, мультфильмлени да. Ол да уллу атламды.

Башхача айтханда, районубузда бла шахарыбызда саулукъларында энчиликлери болгъан сабийле бек багъалыдыла.