Хууанланы бла харбызланы сайлап алыргъа унутмагъыз

Белгилисича, шёндю хууанланы  бла харбызланы иги бишген кезиулериди. Ол татлы кёгетлени тюкенледе бла бахчалада, жол жанлада, арбазлада, тёбеле этип, къыстау сатадыла. Кертиси бла да, татыулу эм саулукъгъа хайырлы бу кёгетлени къайда табаргъа боллукъду, деген сорууубузгъа  «Жангылыкъла» информагентствода  Ставрополь крайны Нефтекумск районунда битген айтхылыкъ харбызланы ёсдюрген специалистле айтхан жууапланы басмалайбыз.

Тахта кёгетле ёсдюрюлген жерледе жай быйыл 4-5 градусха исси болгъанды. Алай эсе уа, харбызла бла хууанла терк бишгендиле. Аланы ашап, зауукълукъ алыргъа, озгъан кезиудеча, августну ортасын сакълап турургъа керек болмагъанды, бу бахча кёгетлени бусагъатда окъуна таукел ашаргъа боллукъду.

Харбызланы къалай бла сайларгъа боллукъду. Бек уллу харбызла Россейде ёсмейдиле - хауа болумла тийишлисича тюйюлдюле. Бу кёгет уллулугъу бла сейирсиндире эсе, анга семиртгичлени берген болурла. Ол себепден а ёлчеми орталыкъ болгъан харбызны сайларгъа керекди. Аны ауурлугъу 5 килограмм болса тапды. Аны урлукълары ууакъла эселе, ол «ана» харбызды, уллула эселе уа - «ата». Ол шартланы илму айтмайды, алай «ана» харбызла татлыракъдыла, татымлыракъдыла. Харбызланы ол ышанларына кёре сайлар ючюн, аланы киндиклеринде таплагъа къараргъа керекди - «ана» харбызлада ала «атаныкъыладан» эсе уллуракъладыла. Бу ышан хууанлада да аллайды.

Харбызны ийиси жокъду, алай хууанны бир тюрсгю ариу ийиси болургъа керекди. Урлукъла тагъылгъан залы ызла жумушакъла, таза бетлиле болургъа тийишлидиле, аллайла тюйюл эселе уа, кёгетде химикатла бардыла, качествосу осалды. Тёрели хууанны (Азияда ёсдюрюлмеген) ауурлугъу 3 килограммгъа жууукъду.

Бу кегетлени бир жанларында мутхуз, уллу тап сизни тынгысыз этмесин – ол кёгетни ёсген заманында жерге тийип тургъан къабыргъасында болады.

Бу тахта кёгетлени сапчыкълары жокъ эселе, алмагъыз: ала эскиле, жангыла болгъанларын билаллыкъ тюйюлсюз. Ол сапчыкъла, сары бетли болуп, къургъакъсып тура эселе, кёгетлени бишиулери жетип юзюлгендиле.

Химиялы затла къошулгъанларыны белгилерин эсге алыгъыз. Тахта кёгетлени ёсдюрген заманда, аланы аурууладан эм заранлы къурт-къумурсхаладан къоруулар ючюн, жарсыугъа, химикатланы хайырланыргъа тюшеди. Ала эрип, жокъ болуп кетер ючюн, 25-30 кюн озаргъа керекди. Тирлик къачан жыйылгъанын билирге онгугъуз бар эсе, эринмегиз. Харбызны ичинде сары залы ызлыкъла ачыкъ кёрюне эселе, кёгетни заманы чыкъгъанды (татыуу бузулгъанды) неда, аны ёсдюре туруп, селитра хайырланылгъанды. Аллай белгиле, хууандан эсе, харбызда тынч кёрюнедиле. Харбызны этини бла къабугъуну араларында сары ыз кёрюне эсе да, химия затла хайырланылгъандыла.

Харбызны неда хууанны ашагъандан сора аш орунугъузну ишлеую бузулгъаннга ушаса, кёгетлени алгъын алгъан жеригизден экинчи кере алмагъыз. Алайда сатылгъан товар барысы да ууланнган болур деген къоркъуу барды.

Алай быллай ахшы хапар да эшитиледи: специалистле айтханнга кере, бусагъатда химикатлагъа этилген къоранчланы да аяргъа тюшеди, алай эсе уа, биз бек сюйген харбызланы бла хууанланы къоркъмай ашаргъа боллукъбуз.

Тышлары жылтырауукъ болса, нени кёргюзтеди. Тыш къыралланы бир къауумунда тёртгюл эм ючгюл харбызланы ёсдюрюрге юйреннгендиле. Продуктланы ары-бери элтирге тюшгенде, аланы ящиклеге эм автомашиналагъа жыяргъа иги да тынчды. Алай ол харбызла татыулары, татымлары бла да бизникиледен иги да артха къаладыла, дейдиле башында сагъынылгъан специалистле.

Аланы тыш кёрюмдюлери айтып турадыла кёгетле тёрели табийгъат болумлада ёсдюрюлмегенлерини юсюнден. Аквариумлада битдирилген ол кёгетледе «химия» кёбюрек боллукъду. Былай къарагъанда, ала бек ариуладыла, сейирликледиле, болсада татыулары, адамны чархына хайырлылыкълары къаллайла болгъанлары уа алыкъа бизге белгили тюйюлдю.

Хууан бу жууукъ заманда жашлыкъны сакъларгъа болургъа ушайды. Юг Кореяны алимлери андан ликопинни – оксидантлагъа къажау кюреш жаны бла къыйматлы, къартлыкъгъа жарагъан затланы чыгъаргъандыла. Тинтиучюле хайырланыргъа умут этген амалла кёргюзтгенича, ликопин хууанда, бирси тахта кёгетлени къайсысындан да, кёп чыгъарыллыкъды.

Ашарыкъланы мардадан оздурмай хайырлансакъ игиди. Сатып алгъан харбызыгъызны эм хууаныгъызны тынгылы жууугъуз. Андан сора холодильникни угъай, сууукъ сууну ичине салыгъыз. Биринчиден, холодильникден чыгъарылгъандан сора ала терк бузуладыла; экинчиден, сууукъ харбызны ашагъан адамгъа сууукъну хатасындан чыкъгъан ауруула терк тиедиле – бютюнда бег а сабийлеге. Кесилген харбыз неда хууан бир жолгъа ашалып бошалса игиди.

Бу кёгетле кесилип, кёбюрек къалсала, ачыгъан этедиле, алада бал туз кёбюрек болгъаны себепли. Химикатланы болушлукълары бла ёсдюрюлген кёгетле уа бютюнда терк. Быллай затны да чертирге керекбиз: аллай харбызны эм хууанны татыулары бирсиленикиледен айырмалы болмайдыла, аш орун да аланы жаратырыкъ тюйюлдю. Кесилип, кесек-кесек этилген харбызны эм хууанны сатып ала турмагъыз.

Алимлени айтханларына кёре, харбыз бюйреклери ауругъан адамгъа жарайды. Дагъыда жюрек-къан тамырлада къайгъылары болгъан саусузлагъа эм гастрит ауруулары болгъанлагъа. Аш орунлары ауруп къыйналгъанлагъа иги болушады.

Хууанны да барды хайыры. Ол атеросклероз ауруулары болгъанлагъа эм бауурлары къыйнагъан саусузлагъа иги жарайды. Дагъыда арыкълыкъ  хорлагъанлагъа, чегилери ауругъанлагъа эм нерваларын кючлендирирге да жарайды.

 Дагъыда бу затны эсге алыгъыз, харбыз неда хууан аш орунну ишлеуюн бузсала, активированный кёмюрню ичигиз, ауур ашарыкъладан кесигизни тыйыгъыз. Аллай кезиуледе температурагъыз кётюрюлсе уа, «терк болушлукъ этген автомашинаны» чакъырыгъыз.

Харбыз бла хууан хыбылла, аланы юслеринден къаралдым таплары, къабукъларында жаралары, жарылгъан жерлери да болмазгъа керекдиле.