ЖАРЫКЪЛЫКЪ КИТАБЫ

КъМР-ни халкъ жазыучусу Тёппеланы Алим эки жыйырмадан артыкъ жылны ичинде малкъар адабиятха къуллукъ этип тургъанды. Чыгъармачылыкъ ишин назмуладан башлап, артда уа малкъар адабиятны бийикге кётюрген романла, хапарла, чам хапарла, пьесала, адабият илму ишле да жазгъанды. Мен аны бир къауум хапарыны юсюнден айтыргъа

Алимни «Гуппур Геуюзню кёпюрю» (1978) китабы хапарладан къуралгъанды. «Артишни балладасы» бла башланады ол. Мынга табийгъатха этилген къасада, новелла дерге да боллукъду. Къадама къаяны кюн тийген жеринде къышда, жазда да жашиллей тургъан артиш къотур ёседи. Ол ыранны, артишни, алайда ёсген жёге, элме тереклени да, къаяны, къолну, агъачны да автор жанлары болгъан, ойлары болгъан жанлача береди. Хар бирини кесини сагъышы: иги, аманны айыра билгени, къууанчы, жарсыуу да бардыла, сюймеклиги да. «Чегет къая эди артишни биринчи сюймеклиги. Артиш анга кетмез кекел болуп орналгъан къадама къая». Таурухланы кимден да кёп эшитген ыран, басымлы элме терек бла къуртха жёге терек – была бары да хапарны жигитлеридиле. Бу дуния алай жашай эди, дейди жазыучу: барлыкъ жарашдыра, жокълукъ – талашдыра.

Адамлача, алай жашай эди хар ёсген зат, кесини къайгъысы бла, ыразылыгъы бла, зарлыгъы бла, сукъланыуу бла. Бир-бир терекле бийикле, субайла болуп ёседиле, бир-бирле уа – алашала, къынгырла. Бири – кёкге термиле эди, бири артыкъ кюн кёрмей эди. Артиш пелиуан чынарланы сюе эди, ыразы эди аланы шууулдауларына, ёсюулерине да, алай мудах эди – чынарла анга дунияны кёрюрге къоймай эдиле: танг къалай атханын, кюн къалай батханын, суу къалай баргъанын, ёзен да къалай чакъгъанын… Артиш кюнлюмде желни, жауунну тюбюнде тургъандан эсе, Чегет къаяны ырбынына къысылса, жашауу тынчыракъ боллукъ суна эди.

Алай ары жол жокъ эди. Бирде уа кёк кюкюреу артишни жеринден тынч чыгъарып, башха жары учурду. Ол учууунда артиш дунияны уллулугъун кёрдю. Артишни ол боран башха жерге келтирип атды, Чегет къаягъа жууукъда... Жазыучу мында малкъар халкъына, аныча кёчюрюлген халкълагъа келген къыйынлыкъланы кёргюзтеди.

Не заманда да къажау кючле демлешедиле бир бирлери бла. «Ташны тынгылауу» деген хапар аны юсюнденди. Акъбатырланы Шабазны жашы Ачах къая жаркъадан ишленнген сын ташны тюбюнде жатады. Аны къызыу сермешде кёпюр къатында душманла ёлтюргендиле. Бу чыгъарма адетде болгъан хапарлау халда жазылмагъанды. Хапарны сюжет ызы Ташны, Сууну, Ачахны хапарларындан къуралады. Ташны хапары барындан да ауурду. Нек десенг, аны тюбюнде жатады Ачах. Душманланы Адыр-Сууну ташлары букъдургъан эдиле. Анга жарсыйды Суу: «…Аны айтып къычырыргъа тилим жокъ, ташларымы кетерип, малгъунланы ачаргъа къолларым да жокъ», – деп, жумушакъ ёшюнюн ташха-ташха ура.

«Гуппур Геуюзню кёпюрю» деген да жигитликни юсюнденди. Гуппур Геуюзню кёпюрю таба келген экеуленден бири тутмакъды, бирси уа – бегеуюл. Экиси да бир эллиле, таулула. Алай а - эки дуния. Кемирчек улу Туко, онжыллыкъ жалчыда жыйгъан ырысхычыгъын къоруулар муратда, жангы властьха къажау сюеледи. Автор жангы жашау къурауну бек уллу жангылычын суратлайды: бийлик этип, жарлы халкъны тонап келгенле да, кеси къыйынлары бла аякъланнганла да жангы властьны душманларына саналадыла бирча. Ол терсликни жууар онгла уа жокъдула.

«Илишан» ёлюм бла бетден-бетге тюбешген адамны юсюнденди. Безиреп, илишан ата тургъан немислиле таудан энип келген сюрюучю Харунну илишаннга салып, тюз кёзюнден ким уралса да деп ёчешедиле. Харунну къая башына сюей туруп, немислиледен бири Артур Холмсен, аягъы учхалап, къаядан кетерге аздан къалады. Кетерик эди, Харун кючлю къолу бла тутуп, тыймаса. Кеси да билмейди хапарны баш жигити алай нек этгенин. Биз а таулу адеп-къылыкъ тёреледе ёсген Харунну жюреги акъылындан алгъа болгъанын кёребиз. Жаралы болгъанда да, аякъ юсюнде турургъа кюрешген Харунну къатына келип, Артур Холмсен аны ангыларгъа кюрешеди: нек этген болур бу былай деп. Харуннга да сорады. Ол инбашларын жыйырып къояды. Адамлыкъ ёзегинде орналгъан адам кеси жолун кеси сайлай болур. Бу хапарда берилген сыфатла бары да энчидиле. Кеси мангылайына керохун тиреген немисли аскерчи кеси аллына бир башха дунияды. Аны юсюнден хапар къысха болса да, кёп сагъыш этдиреди. Харунну, таулу сюрюучю жашны, Алимни суратлауунда жигитлигин да озгъан, бир адам магъананы ангылатхан дерси барды.

«Ашырыу» деген хапарда мудахлыкъ да, жарыкълыкъ да бардыла. Ала, некях этгенча, Халимат юйюнде бирге жашайдыла. Къызы Лейляны эрге берген кече Халиматны кёп затны эсгереди. Аны баш иеси Омар дуниядан эртте кетсе да, аланы уллу сюймекликлери бу юйде къалгъаны баямды. Халимат саулукъда, ол мындан кетмез. Жашау этген тынч, къыйын да болур, алай ол сезим жарытхан жолла тауусулмазла.

«Алынмагъан бийикликле» деген хапар ариу да, жарсыулу да баянды. Ёлюр тёшегине тюшген къаячы Омар, аны шуёху Окулай, жашлары, баш иеси да жоюлгъан къоншусу Мариям хапарны баш жигитлеридиле. Омар кёп бийиклени алгъанды. Аны алынмагъан бийикликлеринден бири – кёзден кетмей, къолу бла уа жетмей тургъан Чана тауду. Бирси уа – Мариямгъа сюймеклиги. Омар жан къазауатын да Чана тауну тюбюнде бардырады.

Жазыучу «Асыралгъан алмала» деген хапарын урушдан къайтмагъан аталарын сакълагъан жашчыкълагъа атагъанды. Чыгъарманы жигити Камал анасы Таужан бахчадан келтирген алмаланы бек игилерин атасына сакълайды. Бир, эки, юч жыл. Жыл дегенинг неди? Юч жаз дегенинг неди? Тейри жюз жаз да сакълар Камал атасын. Жазыучу жашчыкъны халын суратлауда аны жюрек такъырлыгъын ёксюзлюкню биринчи шартынча, алай жарсыулу кёргюзтеди.

«Кёз тутхан жер» Ата журт деген магъана бла тенгди. Аны алайлыгъын жашчыкъгъа аппасы юйретеди. Жашына айтырыгъын аппа туудугъуна айтады. Не ючюн сюеди адам Ата журтун? Татлы ашагъаны, тынчайып жашагъаны ючюнмю? Аны жууабы башхады: ата ташны ол аталаны болгъаны ючюн сюерге керекди. Жюз жылланы ичинде ата-бабаларыбыз бу таулада жашагъанлары ючюн, аланы жашау тиричиликлери бу ташла бла, суула бла, таула бла бир болуп, атларына таулула деп ататханы ючюн, ананг бу арбазда атлагъаны ючюн. Ол затла ючюн уруш этерге, дерт тутаргъа да боллукъду.

Хар адам да жашау нёгерин кеси сайлайды. Ол сайлау ёмюрлеге да жетерча болса, аламатды. Алай кеч тюбешиуню ажымлылыгъы андан кёпге да кючлюдю. Насып деген акъ къанатлы учуп кетерге ёчдю. Тёппеланы Алимни «Акъкъанат» деген хапары аллай экили сезимни юсюнденди. Кеч келген сюймекликни татлылыгъы, ачылыгъы да тамамды. Суратлау чыгъарма тюзлюкню излейди. Алай аны къалай тапхын, ол хар кимге да бирча келмей эсе?

«Унутулгъан сюйюнчюлюк» деген хапарны сюжет ызы Фрунзе шахарда башланады. 9-чу классны окъуучусу Марзият кёчгюнчюлюкде биринчи болуп малкъар тилде чыкъгъан «Жашауубузну байрагъы» деген китапны юсюнден айтханда, Хажиосман къызчыкъгъа иги хапары ючюн сюйюнчюлюк береди – алты тюмен. Къызчыкъ ол ахчагъа китапла алып юлешеди. Хапарчы: «Ачлыкъ тойгъанлай унутулады, жаланнгачлыкъ да, – дейди. – Тил – угъай!» Жазыучу кеси оюм этгени бла бирге окъуучуну да сагъышландырады: «Сейир тюйюлмюдю адам, Марзият. Сен энтта айыр Хажиосманны ана тилинден. Энтта сыйыр аны китапларын, ана тилинде радиогъа тынгыламазча, тамашагъа къарамазча эт. Олсагъат окъуна кюер ол, мудахлыгъы жерге сыйынмаз. «Ана тилимде бир жыр эшитип ёлюрмеми?» – дер...» Алайды. Тас этсенг ангылайса кёп затны багъасын.

Алимни хапарларыны кёбюсю эсде къалгъан ёзеклери болгъан, сюжет ызлары таулу адамны жашауун, къадарын къатлагъан чыгъармаладыла. Жазгъан адамны бла окъуучуну байламлыкълары андан башлана болур.

Жумушакъ тилли, хатерли, фахмулу Алим, гитчеге, уллугъа да бирча жапсарыу сёз таба билген адам, дуниягъа игилик келтирип келген эди.