Нерваларынгы сакъларгъа сюемисе? Сабыр бол!

Адамны психикасы заман бла тюрленирге болады. Врачха не заманда барыргъа кереклисини юсюнден медицина илмуланы доктору, профессор, психиатр Теммоланы Лейла бла ушакъ этгенбиз.

- Психика бла байламлы не зат сагъайтыргъа керекди?

- Адамны къылыгъы терк окъуна тюрлене-тюрлене тура эсе, ишде, юйде да ангыларгъа къыйын болгъан затла эте эсе, жууукъла сагъайыргъа керекдиле. Алай врачха да баргъынчы диагноз салып къояргъа ахырысы бла да жарамайды. Бир бирде биреу асыры арыгъандан айтханын-къайтханын билмей сёлешсе, аны акъылдан шаша тургъан сунуп къояргъа керекмейди.

- Саппа-сау адам шашаргъа боламыды?

- Сёзсюз. Психика саусузланы араларында аллай ауруула бла туугъанла да, жашай кетгенде ауругъанла да бардыла. Сёз ючюн, аварияда адамны мыйысына заран тюшсе неда нейроинфекциядан сора психикасы бузулургъа болады. Болсада бу аурууланы сылтаулары барысы да алыкъа илмугъа белгили тюйюлдюле. Саулукъ сакълауну битеудуния организациясыны экспертлерини оюмларына кёре, халкъны саулугъу элли процентге социал болумла бла, жыйырма процентге – жашагъан жери бла, жыйырма процентге - генетика болум бла, он процентге уа медицина бла байламлыды.

Бусагъатда жашау этген къыйынды, совет жылладача, хазыр иш жокъду, тамбла фатарым боллукъду деп ышанырча да тюйюлдю, кёпле юйюрлеринден, жерлеринден айырылып, узакъ шахарлада урунадыла. Битеу бу затла психикагъа ауур жюкдюле. Адам къорууланнганын сезерге, къатында аны сюйген, багъалагъан адамла болгъанын билирге керекди. Ол болмаса, жюрек тынчлыгъын тас этеди, андан сора уа психикалары къарыусуз болгъанла ауруп къалыргъа да боладыла. Бир бирге сакълыкъ, сюймеклик палахладан сакълагъан кючдюле.

Адамны акъылдан шашдыргъан баш сылтауладан бири жюрек къыйынлыкъды. Бир-бирле къыйын болумлагъа тюшселе, аланы кётюрюрге кюч тапмайдыла. Бусагъатда уа ишсизлик, тамблагъы кюннге ышаныу болмагъаны кёплени нерваларын бузады.

Адам мамыр дунияда жашаргъа жаратылгъанды, урушлада болгъан кюйсюзлюк, ташжюреклик аны юсюне ауур жюк болуп ауадыла. Уллу Ата журт урушха къатышханла, Чеченде, Афганистанда къазауатлагъа киргенле психиатрлагъа болушлукъ излей кёп келедиле.

- Балаланы психика ауруула бла туугъанларыны сылтаулары неди?

- Инфекцияла эм аналаны аурууларыдыла. Ичги бла наркотикле тиширыуну къарынында айный тургъаннга бек уллу заран саладыла. Сабий саулукълу тууса да, инфекция ауруула, бегирег а энцефалитле бла менингитле, мыйыгъа заран тюшюрюп, психика аурууланы къозгъаргъа боллукъдула.

- Пандемия бла байламлы ёлюмню къыйынлыгъы да алгъындан эсе жууукъ болгъанча кёрюнеди?

- Жарсыугъа, ол алайды. Ковидни хатасындан къартла да, жашла да, сабийле да бирча къоруусуз болгъандыла. Вирус байны, жарлыны, акъыллыны, акъылсызны, къартны, жашны айырмайды. Шёндюгю болум нерваланы бек бузады. Ёлюмден къутуллукъ жан жокъду, алай жууугъун, сюйгенин тас этген адам титирейди, жапсарыу табалмай, кёп заманны ичинде тюзелалмай турады.

Не иги, не бай, не тап жашагъан адамланы да къыйналгъан, апчыгъан кезиулери болады, не юйде, не ишде биреу бла да келишалмагъан. Ол заманда, уялмай, врачха барыргъа керекди. Бюйреклери ауругъанла терапияда бакъдыра эселе, нервалары къозгъалгъанла неврология бёлюмде саулукъларына къаратханны не айыплыгъы барды? Психотерапевтни неда психиатрны  болушлугъу керек болса, аланы да жокъларгъа тийишлиди. Тыш къыраллада аз да къолайлары болгъанланы энчи психотерапевтлери барды.

Жарсыугъа, психика аурууланы араларында врачла алыкъа болушалмагъанлары да тюбейдиле: ол шизофренияды. Алимле тинтиуле бардыргъанлай турадыла, алай, рак аурууданча, анга да багъыу амал алыкъа жокъду.

- Къалай сакъларгъа боллукъду нерваланы? Жашаудан, жарсыуладан бугъупму?

 - Угъай, жаны сау къадарда адам аладан къачаллыкъ тюйюлдю, алай хар жарсыуну бир уллу къыйынлыкъ сунмай, аны табынлай жалчытыргъа керекди. Сюйгенигизни тас этген кезиуюгюзде башхаланы да эсгеригиз: эртте-кеч болса да, багъалы адамындан айырылыуну ачыуун хар ким да сынайды. Башхала кёргенни кёргенде, къадаргъа ачыуланып, анга бойсунмай, кеси кесин къыйнау терс ишди. Аллай къылыкъ психиканы бузады.

Къолунгдан келген игиликни этип, къадар бергеннге уа бойсунуп жашаргъа керекди. Ачыкъ айтханда, бизни жашауубузда къууанчла кёпдюле, ала ючюн къадаргъа ыразы болургъа да керекди. Ата-ананы жылыуу, эгеч-къарындашны билеклик этиулери, дуниягъа кёзюбюз ачылгъаны, кюн сайын солугъаныбыз, жюрюгенибиз – бары да саугъадыла. Къыйынлыгъыбызны кёрюп, аланы уа эслемеу саулукъгъа заран тюшюреди.

Бир затлары ауругъанлай, бир-бирле тюнгюлюп къаладыла, ала жер башында ауругъан биринчиле болгъанлай. Башхала кётюргенни, кёргенни артыкъ ауурлукъгъа, дунияда болмагъан къыйынлыкъгъа санау гюняхды. Жашауну хар кюню ючюн да бизни жаратханнга жюрек ыразылыгъыбызны билдирирге борчлубуз.Тюз акъыллы, сабыр, тёзюмлю адамланы нервалары бек иги сакъланадыла. Психикалары саулукълу болурларын излегенле аны унутмасынла.