Тарых бетле

Алгъаракъда татарлы жазыучу Фатих Сибагатуллинни «Татарлыла бла чюйютлюле» деген тюрк-татар халкъланы тарыхларыны эм ала къурагъан къыралланы юслеринден китабы чыкъгъанды. Анда къарачайлылагъа бла малкъарлылагъа бир бёлек бет жораланнганды. Авторну оюму бла сизни да шагъырей этеийк.

Энди уа болгарлылагъа ышанлап къарайыкъ. Китапда алагъа да уллу эс бурулады. Автор айтханнга кёре, ала да бизни ата-бабаларыбыздыла. Жетинчи ёмюрде Каспий тюзлеринден башлап Шимал Кавказгъа, андан шёндюгю Украинагъа дери Къара Булгар (Чёрная Булгария) деген уллу къырал болгъанды. Бу хапарыбыз аны юсюнденди.

Деменгили Гунн къагъанат чачылгъандан сора Евразияны тийресинде бир ненча тюрк къырал къуралады: Тюрк, Жужан, Уйгъур къагъанатла, Орта Азияда, Кавказда бла Каспий тюзлеринде Алан къагъанат. Орта Европада уа – Авар къырал. Гунн миллетлени бек кючлюлеринден бирлери уа болгарлыла болгъандыла. Малчылыкъ, жерчилик бла да кюрешгендиле, кёчюп да айланнгандыла.

Византиялы тарыхчы Агафий Миринейский (VI ёмюр) «Юстианны патчахлыгъыны юсюнден» китабында болгарлыла скифле бла гуннланы туудукълары болгъанларын чертеди. Атилла ёлгенден сора ала башха миллетлени араларында башчылыкъ алыргъа кюрешедиле. Алай бла 632 жылда шёндюгю Россей, Украина, дагъыда Къара тенгиз, Азов тенгиз, Къобан суу жагъаларында, Таман жарым айырыкамда деменгили Къара Болгар жаратылады.

Аны къурагъан Атилланы тюзюнлей туудугъу Кубрат хан болгъанды. Ол 605 жылда туугъанды. Сабийлигинден Ираклий патчахны къолунда ёсгенди. Артдаракъда христиан динни да алады. 630 жылда, къауум болгар халкъны бирикдирип, аварлыладан айырылады. Аны бла байламлы Никифор бабас былай жазгъанды: «619 жылда Кириось-гунн миллетни башчысы кесини аскер къаууму эм сыйлы адамлары бла Византиягъа келеди. Анда христиан динни жашырынлыкълары бла шагъырейленирге».

Кубрат андан къайтып келгенден сора аварлыла бла уруш башлайды. Деменгили Болгария къыралны къурайды. Ара шахарына Таман жарым айырыкамгъа, буруннгулу Фанагориягъа кёчюреди. 635 жылда бай грекли кишини къызын алады.

Кубрат жаш болгъанлыкъгъа, баш эди. Хар этерик ишин алгъадан иги сагъыш этип башлагъанды. Ол себепден аны къыралы ёсе баргъанды. Бу ишде жашлары: Къотракъ, Арслан, Батпай, Балкъар, Аспарух, Кубер, Алцек иги болушхандыла.

Биринчи къыралны Шимал жанында жашай эди. Шёндюгю Татарстан тийресинде. Мында болгарлыла кёп зат ишлегендиле. Ол санда ара шахарлары Билярны эм артда Алтын Орданы ара шахары боллукъ Булгарны. Дагъыда Къазанны, Суварны. Атасы ёлгенден сора ол Къара Булгариягъа да оноу этгенди. Ол а шёндюгю Украинады.  Аны ара шахары болгъанды. Алгъын анга Баштуу дей эдиле. Баш шахар деген магъананы тутады. Кубрат ёлгенден сора ол тийреде асыралгъанды.

Былайда бир затха эс бурайыкъ. Бурун заманда къара деген сёз тюрк тилде деменгили деген магъананы да тутады. Сёз ючюн, Къара тенгиз – Деменгили тенгиз.

Волганы аягъындан Каспий тенгизни тюзлеринде уа Деменгили Болгарияны кюнчыгъыш жанына Арслан оноу этгенди. Батпай Шимал Кавказгъа башчы эди. Аны тургъан жери Архызда болгъанды. Бир къарындашы Балкъар биргесине эди. Ким биледи, Малкъар деген сёз аны атындан жаратылгъан эсе да?..

Кубратны жашлары Аспарух, Кубер, Алцех къыралны кюнбатыш жанында эдиле. Биринчи Дунай Болгарияны, шёндюгю Болгарияны, къурагъанды. Ол 61 жыл патчахлыкъ этгенди. Кеси да хазарлыла бла сермешде ёлгенди.

Кубер кесине бойсуннган адамла бла шёндюгю Македонияны тийресинде орналгъанды. Ол да Швейцариядан башлап Турцияны Европада жерлери бла бирге уллу къырал къурагъанды, Куберни Болгариясы деп. Аны Россейде бир-бир тарыхчыла окъуна билмейдиле.

Кавказда жашагъан болгарлыланы юслеринден хапар буруннгу эрмен жазыулада тюбейди. Эрменли патчах Вахаршак (149-127 жылла бизни ёмюрлеге дери) Уллу Кавказ тауну шимал этеклеринде жашагъан миллетлени келечилерин жыйып, мал сюрюуле, адамла урлауну къоюгъуз деп, тилегенди. Аны жашы Аршак патчах болгъан заманда (127-114 жылла бизни ёмюрлеге дери) булгарлыла жашагъан жерледе уллу къайгъы болгъанын, аладан айырылып, бир къауум адам эрменлиле жашагъан жерге ётгенлерини юсюнден айтылады. Болгарлыла бла байламлы жер атла да бардыла. Сёз ючюн, Болгар черек.

Алайды да, эрттегили болгарлыла Кавказ таула тийрелеринде жашагъандыла. Ала тургъан жерлеге булгарлыланы жерлери дегендиле. Прокопий Кессарийскийни шагъатлыгъына кёре, бешинчи ёмюрде гуннла Базыкъны эм Эмбазыкъны башчылыгъында Дербент тарны къолгъа этгендиле. Сириячы Ритора билдиргеннге кёре уа, YI ёмюрде Дербентни шимал жанында гуннланы туудукълары болгарлыла жашагъандыла. Бир-бир тарых къагъытлада айтылгъаннга кёре, болгарлыла Шимал Кавказда бизни эрагъа дери экинчи ёмюрден бери турадыла. Алай ала андан да эртте жашагъан болурла Кавказда.

Ючюнчю-алтынчы ёмюрледе Шимал Кавказны кюнчыгъыш жанында, Дагъыстанны тенгиз жагъаларында, Хазар къагъанат къурала тебирейди. Артда анга Шимал Кавказда, шёндю Россейни къыбыла жанында жашагъан тюрк тилли миллетле къошуладыла. Хазар атла Малкъарда сакъланнгандыла. Сёз ючюн, Быллым тийресинде Хазар къала болгъанды. Хазар патчах Иосиф IX ёмюрде былай жазгъанды: «Хазарияны къыбыла жанында, Гюржю бла чекде, Баси неда Бас деген хазар миллет жашайды. Малкъарлыланы айтхылыкъ жигитлери Басиятны аты да ол миллетни аты бла байламлыды. Гюржюлеге да, малкъарлылагъа да Басианы деп андан айта болурла.

Таулуланы малкъар деген атлары болгарлыладан келгенди. Къоншу халкъла да таулуланы ол ат бла биледиле. XYII ёмюрден бери орус къагъытлагъа да ол ат бла тюшгендиле. Къарачайда, Малкъарда да болгар атла сакъланнгандыла. Сёз ючюн, Чылмас, Булунгу, Хурзук, Учкулан, Биттургу эм башхала. Хазар къагъанатны аслам халкъы болгарлыла бла аланла болгъандыла.

Хазар къыралны Шимал Кавказда бек уллу эсгертмеси Къобан сууну жагъасында болгарлы шахар Хумарады. Шёндюгю Хумара элни къатында. Аны тёгереги бийик таш хуна эди. Аны къалынлыгъы 3,5 - 6 метр болгъанды. Анда кёп эски къабыр, тюрк тилде жазыула да табылгъандыла. Кеслери да къарачай-малкъар тилге аламат тап келишедиле. Хумара кавказлы болгарлыланы аскер-политика эм культура-экономика аралары болгъанды.

Кисловодск шахар тийресинде ондан артыкъ болгар эл болгъанды. Ол санда Тамгъачыкъ, Индыш башы, Жашырын къала деген жерледе, Уллу Кам сууну жагъаларында.

Малкъарда да бардыла болгарлыла бла байламлы эсгертмеле.  Сёз ючюн, Огъары, Тёбен Чегемледе, Лашкутада эски журтла, Къашхатау тийресинде обала. Аллай эсгертмеле Эльхотов къабакълада, Аргуданда, Май шахар тийрелеринде да бардыла.

Болгарлыла уста хуначыла болгъандыла. Ала ташланы жонуп, бир бирге тап келишдирип къалагъандыла. Анга шагъатлыкъ этген Малкъар ауузунда кёп эсгертме барды. Ол санда бурундан къалгъан таш хуналаны, юй къабыргъаланы айтыргъа боллукъду. Анда жашагъанлагъа хуначы малкъарлыла деп окъуна айтадыла. Болгарлыла агъач юйле да ишлегендиле. Къарачайда, Чегем, Басхан ауузларында да кёребиз аланы.

Бу миллетни къарачайлыла бла байламлы дагъыда бир шартны айтайыкъ. Аспарух хан бла кетген болгарлыла Дунай сууну боюнунда ишлеген биринчи эллерине Эски Журт деп атагъандыла. Къарачайлыла да Къарчаны Архызда элине эски Журт дегендиле.

Къарачайлыланы бла малкъарлыланы тёрели культураларында болгарлыла бла байламлы кёп сейир шарт барды. Аланы таулу кийизледе, кийимледе, сыргъалада эм кёп башха затда кёребиз. Аланы барысын да тинте кетсек, гунн-болгар эм хазар миллетле къарачай-малкъар халкъны ата-бабалары болгъаны ачыкъ кёрюнеди.