Ислам культураны бла Россейли цивилизацияны мурдорунда

Кавказны халкълары Россейге къошулгъанлары бла регионда уллу тюрлениуле башланнгандыла: административ, политика, сюд, культура, билим бериу, илму, интеллигенцияны хазырлау эм башха сфералада да.

Ол кезиудеги Россей империяны бла Кавказны   политика, социал-экономика жашаулары ахырда башха болгъандыла. Тарыхчыла жазгъанларыча, Къабартыны бла Малкъарны Россейге политика, социал жашаууна къошулууу халкъланы тёрели культурасында тюрлениуледен башланады.

Къабартылыла бла таулула ислам динни тутхандыла, деменгили къыралгъа къошулгъанлары бла уа политика мурдор тюрленнгенди. Алай бла культура, билим, халкъны жарыкъландырыу жангы амалланы излейди. Тёреле бла жангырыу бирикдирилгендиле: европалы эм ислам дунияны жетишимлерини мурдорунда.

Жазыу тилни къуралыуу

Бу кезиуде эм магъаналы ишледен бири къабарты эм таулу тилледе жазыуну къурау болады. Анда да ислам культураны бла Россейли цивилизацияны себепликлери уллуду.   Ислам халкълагъа ийман бла бирге арап эм тюрк жазыу культураны, Россей а Кавказгъа европалы цивилизацияны жетишимлерин келтиргендиле. 

Адыглада бла къарачай-малкъарлылада жазыу культураны къурау жаны бла биринчи атламла XIX ёмюрню аллында башланнганлары белгилиди. Шартлагъа кёре къарачай-малкъарлылада жазыу культура адыгладан кечирек жарашдырылгъанды. Алай халкъны тюрк дуния бла байламлыкъларыны хайырындан бу иш женгилирек бардырылгъанды. Жазыу къуралгъынчы да таулуланы арасында татар, къумукъ, башха тюрк тилледе китапла жюрютюлгендиле, миллетни билимли адамлары восток къыралланы алимлерини, жазыучуларыны чыгъармаларыны тизмелерин окъуна къурагъандыла.

Адыглада XIX ёмюрню аллында къабарты тилде жазыуну жарашдырыуда Шора Ногмовну къыйыны уллуду. Петербургда илмуланы академиясыны алими Шармуаны эм академик Шегренни болушлукълары бла ол харфлыкъны орус, ызы бла уа арап графикада чыгъаргъанды эмда «Грамматика» жазгъанды.

 Айтханыбызча, ислам дин къабартыланы бла таулуланы жашауларына терен сингип эди, аны ючюн арап тил кенг жюрютюлгени баямды. Ол кезиуде хар элде да арап эм тюрк жазыу тиллени билген, ол угъай, сабийлени окъутхан адамла болгъандыла.  

   1860 жылда Атажукин кириллицаны мурдорунда къабарты харфлыкъны жарашдырады. Аны акъылына кёре, «…орус графикада харфлыкъ орус грамматикагъа юйренирге, аны бла бирге уа къабартылыланы бла оруслуланы жууукълашдырыргъа себеплик этерикди». Бу кезиуде къабарты тилде биринчи китапла басмаланадыла.  

XIX ёмюрню ахырында къабарты харфлыкъны экинчи тюрлюсюн адыг жарыкъландырыучу Тамбиев орус алим Лопатинский бла бирге къурайды. Аны бла округну эл школларында бла Нальчикде реальный училищеде миллет тилге окъутуу дерследе хайырланып тургъанды.

 Орус графиканы мурдорунда къабарты харфлыкъны жайылыууна россейли илмуланы академияны келечилери да себеплик этгендиле. Ол кезиуде белгили алимле Кавказны тинтиу бла кюрешип башлайдыла, регионнга экспедицияла къураладыла, халкъланы тиллерин, культураларын тинтиуге, фольклоргъа, этнографиягъа сейир уллуду. Жолоучулукъладан сора басмаланнган илму тинтиулени уа Россейни билим бериу учрежденияларында окъугъан кавказлыла ана тиллерине кёчюргендиле. Бу иш да орус графиканы кенг жайылыууна уллу себеплик этгендиле.

 Къарачай-малкъар жазыу тилни къурау бла интеллигенцияны кёп келечилери кюрешгендиле: Орусбийланы Сафарали бла Исмайыл, Кърымшамхалланы Ислам. Алай миллет тилде басманы къурау къыйын жумуш болгъанды.  

1908 жылда Темир-Хан-Шураны типографиясында басмадан «Насийхатланы китабы» чыгъады. Ол арап графикада жазылып эди.  Тебердини иймамы – эл устаз Акъбайланы Исмайыл къарачай тилде биринчи окъуу китап басмалагъаны да уллу жетишим болгъанды.   Ол «аджам» харфлыкъда басмаланнганларын айтырчады – Дагъыстанда арап графиканы мурдорунда къуралгъан жазыуда.

Муслийман билим бериу 

 Дин билим бериуге сейир Къабартыда XVIII ёмюрню ахырында бютюнда уллу эди. Аны юсюнден Къабарты сюдню секретары Шора Ногмов   Кавказ ызны таматасына былай жазгъанды: «…магометан динни алгъандан сора бир-бир къабартылыла арап диалектде илму бла кюрешип башлагъандыла. Магометан тёрелеге кёре, межгитле ачхандыла, алада уа медиреселе къуралгъандыла – сабийлени арап тилге юйретирча жамауат мекямла…».

 XIX ёмюрню ахырына дери Нальчик округда элледе межгитледе школла билим алыуну баш амалы болгъанлай къалгъанды. Бу кезиуню къабартылы жарыкъландырыучу Сиюхов былай ачыкълагъанды: «…халкъ орус культурадан ахшылыкъны, игиликни излейди, аны бла бирге дин эм миллет энчиликлени сакъларгъа сюеди».