Аты алчыланы тизмесинде болгъанды

Урушну къаты баргъан кезиуюнде окъуна, Къорууланыуну къырал комитети Ата журтубузну башха жерлеринде акъкъалайы болгъан магъаданны излеп табаргъа совет геологлагъа буйрукъ этген эди. Ол иш къыралны кёп жерлеринде, ол санда Урал таулада да, бардырылгъанды. Анда боксит магъадан табылгъандан сора уа, аны къазаргъа, акъкъалай чыгъарыучу заводла ишлерге, бригадала къураргьа, шахтёр болуп ишлеяллыкъ адамланы тийишдирирге буйрукъ чыгъады. Ма аллай бригадаладан бирине тюшеди акъсуучу жаш Созайланы Чапай. 

1943 жылда мартда Черек районну военкоматы Чапайны, дагъыда бир къауум адамны Азербайджанда Кировобад шахаргъа жибереди. Алайдан саулукълары иги болгъан эки жюзге жууукъ адамны айырып, Североуральск шахаргъа иедиле.

Алай бла, Чапай жангы къурала тургъан боксит шахталада ишлеп башлайды. Созай улу къошулгъан бригадада 20 шахтачы бар эди. Аладан бир къаууму - къазыла баргъан жерни, башындан оюлмаз ючюн, бегитиучюле, бир къаууму – къазыучула, ючюнчю къаууму уа – магъаданны чыгьарыучула эдиле. Чапай къазыучуланы къауумунда ишлегенди. Ол нёгерлерини къазгъанларына тюрслеп къарайды, усталадан юлгю алады. Артдан-артха, ишге тюзелип, Чапай ишин тынгылы этип башлайды. Бираздан сора, усталыгъын, жигерлигин, къураучу хунерин да тергеуге алып, Чапайны бригадагъа тамата этедиле.

Ол заманда, магъадан къазып, бир айны ичинде 120 метр барыргъа деп план салына эди. Чапайны бригадасы уа 1945 жылда майда 25 кюннге – 128,2 метр, июльда уа 160 метрге дери баргъанды. Ол жылны сентябрь айында Созай улуну бригадасы 162,4 метр ыз къазады. Ол битеусоюз рекорд эди. Чапайны бригадасы башхалагъа юлгю болады, аны хапары Москвагъа дери жетеди. Аны юсюнден ара газетледе, журналлада да уллу статьяла, очеркле басмаланадыла.

Чапай, боксит магъадан къазаргъа кеси уста болгъаны бла чекленип къалмай, бригадасында жашланы да юйретеди. Чапайдан юйренип, аныча, махтаулу ишлегенле анга ыразылыкъларын айтадыла. Чапайдан юлгю алып, аны бригадасындан кёп артха къалмай ишлеген дагъыда эки бригада бар эди. Алагъа Иван Проничкин бла Нигмаджан Минзарипов башчылыкъ эте эдиле.

Ишни иги барыууна ыразы болуп, СССР-ни Тюрсюнлю металлургиясыны министерствосу боксит магъадан къазгъан бригадаланы алчыларын къырал саугъалагъа кёргюзтеди. 1947 жылда кёпле майдалла, орденле алгъандыла. И. Проничкиннге бла Минзариповха уа, «Социалист Урунууну Жигити» деген атны атап, «Оракъ бла Салта» деген алтын майдалла берген эдиле. Чапайны уа, мардагъа кёре, хар айдан штрекни 120 метрге къазар орунуна, ол 160 метр къазгъанлыкъгъа, жаланда «Ата журт урушда айырмалылыгъы ючюн» деген майдал бла саугъалап къойгьан эдиле.

Созай улу, ишинде бирси тенглеринден эсе ахшы кёрюмдюле болдуруп тургъанлай окъуна, тийишлисича саугъаланмай къалгъаны – ол кёчгюнчю халкъны келечиси болгьаны бла байламлыды. Ол заманда таулула, къыралгъа не тюз ниет тутсала да, не жигерли ишлеселе да, кёчгюнчюлюкню азабы аланы къайда да инжилте эди, бирси халкъладан ыспассыз да эте эди.

Созай улуну юсюнден ол заманда газетледе жазылгъандан бир къауум юлгю айтайыкъ. «Правда Севера» газетни 1946 жылда 30 августда чыкъгъан номеринде СССР-ни тюрсюнлю металлургиясыны министрини орунбасары А. Самохваловну телеграммасы басмаланнганды. Анда былай айтылады: «Североуральскни боксит магъадан къазгъан шахталарыны коллективин урунууда болдурулгъан жангы хорламы бла – Созайланы Чапайны бригадасы, бир айгъа магъадан къазып, 155 метрге баргъаны бла – алгъышлайма»...

Ол газетни 2-чи бетинде басмаланнган «Эришиуню кючю» («Сила соревнования») деген статьяда Созай улуну бригадасы бир кюннге, узунлугъу 7 метр болгъан ыз къазып, министерство салгъан план марданы 700%-ге толтургъаныны юсюнден да айтылады. Созай улуну иги ишлеринден сора да, ишчилерине атача къайгъыргъаны чертиледи.

«За бокситы» деген газетни 1946 жылны 3 сентябринде чыкъгъан номеринде шахтачыланы юслеринден былай айтылады: «Бизни белгили адамларыбыз – стахановчула – социалист урунууну ударниклери Созай улу бла Минзарипов социалист эришиуню байрагъын бийик кётюргендиле. Августда ала башчылыкъ этген бригадала, болмагъанча бийик жетишимле болдургъандыла», - деп жазылады. «Правда Севера» деген газетде тау инженер М. Рендар «За 200 погонных метров проходки одним забоем» деген статьяда: «Жолдашла Минзарипов эм Созай улу башчылыкъ этген бригадаланы ишлери бир айгъа 200 метр узакълыкъгъа къазаргьа боллугъун баям этгендиле», - деп айтылады.

«Урунууну бийик юлгюсюн кёргюзтгени ючюн» Созай улуну эм аны бир къауум нёгерин ахча премия эм «Отличник социалистического соревнования цветной металлургии» деген белги бла саугъаларгъа деп да оноу этиледи ол документде. 1947 жылда 23 мартда СССР-ни Министрлерини Советини Ауур ишлени механизациялауну юсю бла техника советини экспертиза бюросуну таматасы М. Лесечко Созайланы Чапайгъа энчи письмо жибергенди. Ол анда магъаданчыла хайырланнган перфораторланы юсюнден Чапай улуну оюмун айтырын тилейди. Ма алай бийик эди Созай улуну даражасы, алай багъалы эди аны оюму.

Шахтада Чапайгъа берилген характеристикадан да бир юлгю: «Созайланы Хамзатны жашы Чапай Шимал Уралны боксит магъадан къазгъан рудниклеринде 1944 жылдан бери проходчик болуп ишлейди. Анда магъадан къазыуну ишин терк бардырыргъа амалланы биринчи болуп къурагъанды. 1945 жылда июльда магъадан къазыуда битеусоюз рекорд салгъанды – 162,4 м. ...

Созайланы Чапай, мында ишлеген къадарда, салыннган марданы ай сайын 150-200% толтуруп тургъанды. Ишчиле да, оноучула да Созай улугъа уллу хурмет этедиле ...» Андан сора да, кёп ахшы сёз айтылгъанды ол заманда Чапайны юсюнден

Свердлов областьны газетлеринде.

1949 жылда аны тау ишлени бардыргъан мастерге окъутхан курслагъа жибередиле. Аланы жетишимли бошап къайтхандан сора, сменни начальнигини къуллугъуна саладыла. Анда бираз ишлеп туруп, жууукълары болгъан жерге – Фрунзеге кёчеди. Анда Кант районда гидротехник болуп ишлегенди.

Бу ишинде да уллу жетишимле болдургъанды, халкъны арасында намысы жюрюгенди. Ата журтха къайтханда, Чапай туугъан элине – Акъ-Суугъа – келеди. Кёп айлана турмай, цемент заводха барып, анда ишлеп тебирейди. Ол ишде да жигерлигин, усталыгъын кёргюзтгенди, коллектив да аны намысын-сыйын жюрютгенди. Кёп да мычымай, аны жууаплы ишге саладыла – ол заводда баш инженер болады. Андан сора уа – директор. Ол жууаплы къуллукълада Чапай отуз жылдан артыкъ ишлегенди.

Аргъы дуниясы жаннет болсун.