Онбеш атагъа дери

Бу хапарны мен Орусбийланы Солтан-Бекни къызлары Гюлжандан  бла Дауумхандан, жашы Сафар-Алийден эшитип жазгъанма. Орусбийланы бир-бир адамларыны юслеринден башха авторла, ол санда белгили малкъарлы жазыучу Абайланы Кючюкню жашы Мусос да жаза тургъандыла. Биз а кесибизни хапарыбызда ол тукъумну юсюнден толуракъ айтыргъа сюебиз. Хапарны окъугъан заманда бир-бир затла башха авторла жазгъаннга келишмезге да боллукъдула.

Малкъар халкъны бир иги адети барды, аны эсгере кетейик. Бу арт жыллагъа дери сабийле окъуна жети, тогъуз атагъа дери ата-бабаларыны атларын санап болгъандыла. Орусбийланы Гюлжан а онбеш атагъа дери санайды. Къарагъыз – Гюлжанны къарындашы Сафар-Алийди, андан башлайыкъ. Аны атасы Солтан-Бек, Солтан-Бекни атасы Кючюк, Кючюкню атасы Чёпеллеу, Чёпеллеуню атасы Келемет, Келеметни атасы Исмайыл, Исмайылны атасы Чёппелеу, Чёппелеуню атасы Кючюк, Кючюкню атасы Орусбий, Орусбийни атасы Басханукъ, Басханукъну атасы Алхаз, Алхазны атасы Мырзакъул, Мырзакъулну атасы Къандауур, Къандауурну атасы Алтуд-хан, Алтуд-ханны атасы Глым-хан. Энди башындан башлап, тизгин этейик: Глым-хан, Алтуд-хан, Къандауур, Мырзакъул, Алхаз, Басханукъ, Орусбий, Кючюк, Чёпеллеу, Исмайыл, Келемет, Чёпеллеу, Кючюк, Солтан-Бек, Сафар-Алий.

Онбеш ата-бабаны атлары айтыладыла. Сагъыш этигиз, аллай бир ата-бабаны атын сакълагъан кёп тукъум бармыды? Ол а неденди десегиз, тукъумну тарыхы бирден бирге айтыла, туудукъдан туудукъгъа ёте, билдириле баргъанын хайырынданды. Бу хапарны айтхан Гюлжан а Кючюкню жашы Чёпеллеуден биринчи Басханнга кёчюп, тукъумну андан жайгъан адамдан башлап кимни ненча сабийим, ала кимле бла байламлы болгъанларыны эм аланы къадарлары къалай къуралгъанларыны юсюнден шарт айтханды.

Баям, хар тукъумда да болурла кеслерини тукъум тарыхларын кёлден окъуна билгенле. Гюлжан да аллай адамладан бири эди.

Энди уа хапарыбызны эм сейирлигине тынгылагъыз. Ол да не затды дегенде, Орусбийланы тукъумну тарыхыны юсюнден айтылгъан таурухлада аланы биринчи атлары Глымхан Чингиз-ханны жашы болады деп айтылады. Ма сейир, тамаша десенг а, сора, Орусбийлары Чингиз-ханны жашыны туудукъларыдыла. Алай эсе уа, Орусбийлары Чингиз-ханны туудукълары боладыла. Анга кёре уа Сюйюнчлары да. Нек дегенде, хапарда айтылгъанына кёре, Орусбийлары бла Сюйюнчлары бир атадан айырылгъандыла. Ол атагъа Басханукъну санайдыла.

Белгилисича, онючюнчю ёмюрде Чингизхан зорлукъ, ууучлау урушла бардыра, уллу къырал къурагъанды. Аны аскерлери ол заманлада, Шимал Кавказгъа да кирип, аланланы аскерлерин хорлап, алай келген эдиле. Артда Чингиз-хан къыралын тёрт жашына юлешгенди. Джуги, Чадагъай, Угедей эм Тулуйгъа. Глым-ханны юсюнден анда сагъынылмайды. Баям, ол аны тюз жашы тюйюл эсе да, туудукъларындан болур. Болсада бу хапарны айтханла уа, Орусбийланы бек биринчи аталарыны Глым-хан Чингиз-ханны жашыды дейдиле. Баям, аны юсюнден тарыхчыла тынгылы хапар айталлыкъ болурла.

Орусбийланы таурухларында айтыла келгеннге кёре, ол тукъум Сюйюнчладан беш атадан сора айырыладыла. Ол эки тукъум да Басханукъну кеслерине санайдыла. Андан ёргесин санасанг, беш болады эм таурухда айтылгъаннга келишеди.

Айтылгъан эртгенликге бу шарт тарых жаны бла тинтилирге керекди. Ол ишни тынгылы этгенден сора, бу темагъа дагъыда бир къайтыргъа боллукъду.

Энди атланы тизгинлерине къайтайыкъ эм биринчи Глым-хан, сегизинчиси уа – Кючюк. Глым-хандан Кючюкге дери айтылгъанла Бызынгыда жашагъандыла, андан къалгъанлары уа Басханда. Басхан ауузуна биринчи Чёпеллеу келгенди эм Орусбийлары ол жанында андан жайылгъандыла. Аны юсюнден кёп тюрлю таурухла жюрюйдюле. Мен да Солтан-Бекни къызы Гюлжандан эшитгеними айтайым.

Басханнга кёчген Чёпеллеуню атасы Кючюк жашлай ёлгенди. Чёпеллеуге ол заманда тёрт-беш жыл болгъанды. Атасы ёлгенден сора, нек эсе да, Чёпеллеуню жашауун да да къоркъуу тюшеди. Ол заманда Гекки – ол Чёпеллеуню аталыгъы болгъанды, сора Жаппу – ол а Чёпеллеуню атасы Кючюкню аталыгъы болгъанды, экиси да Чёпеллеуге къыз кийимле кийдирип, кесин да ат боюнуна алып, элден алай чыгъаргъандыла. Кертиси бла да, аллай бир сылтау болгъан болур ансы, эр киши сабийге тауда хазна къыз сабийни кийимлерин кийдирмегендиле, бютюнда бий сабийге.

Жаппуну анда къалгъан адамларына Аттолары деген тукъум аталгъанды. Геккиден айырылгъанла уа Беккилары болгъандыла. Гекки да, Жаппу да ёзденле эдиле. Гюлжанны айтханы алай эди.

Ол адамла  Чегемде Келеметлада тохтайдыла, нек келгенлерин, ишни къалай болгъанын айтадыла, ангылатадыла. Келеметлары да келгенлеге, адетдеча, тынгылы къарагъандыла, болушхандыла.

Азмы, кёпмю турду Чёпеллеу Чегемде, алай Басхан аузуна ол андан кёчгенди, адамларын да биргесине алып кетгенди. Къарачай кёчюп кетгенден сора, ол тийреде кёп жылланы адам жашамай тургъанды. Ала уа 248 адам болуп 1424 жылда Къарачайны биргесине Бахсанда Эл-Журт къала деген жерден Къарачайгъа Къарт-Журтха кёчедиле. Аны юсюнден къарачайлы алим эмда поэт Хасанланы Назирни «Къарча» деген китабында айтылады.

Кёп жылланы ол тийреде адамла жашамагъанлары себепли тёгерекни-башны къалын агъач басханды. Чёпеллеуню адамлары жашау журтла да ишлеп, ол тийреде тохташадыла.

Жашау да бара, Чёпеллеу да юйдегили болады. Анга тёрт жаш тууады. Алий, Алхаз, Элмырза, Махамет. Ала да ёседиле, уллу боладыла. Бу жашланы аналары ёледи. Чёпеллеу къартайгъанлыкъгъа,  экинчи кере да юйдегили болады. Аны экинчи къатыны Дюгерден Къарабугъаланы къызлары болгъанды. Ала да ол жанында бийледендиле. Чёпеллеуню экинчи къатынындан бир жашы болгъанды – Исмайыл. Аны юсюнден энчи айтырыкъбыз. Бюгюн хапарыбызда уа Чёпеллеуню биринчи къатынындан туугъан жашларыны къадарларын айтайыкъ.

Элде бир къаугъа болгъан заманда Махаметни ёсдюредиле. Аны уа Мусос деп жашы болгъанды. Чёпеллеуню эки жашы Алхаз бла Элмырза Мусосну да алып, Къарачайгъа кетедиле. Ала Тебердиде тохташадыла, сейирлик жашау да къурайдыла. Болсада Кавказгъа кире туруучу эмина Элмырзаны бла Алхазны аямайды. Аланы юслеринден эски таулу жырда былай айтылады:

Орусбий улу жигит Элмырза ёлдю эсе,

Майорланы тау артына элтип, ким сатар?

Сюйген балам, гитче Алхаз, ёлдю эсе,

Алтынлыны сылап, сылап, ким атар?

Элмырзаны  бла Алхазны къадарлары алай болгъанды. Аладан туудукъ къалмагъанды.

Мусос а эминадан къутулгъанды. Аны артда Исмайыл кеси барып алып келгенди. Журтдан, байлыкъдан да юлюш этгенди.

Бюгюнлюкде,  Орусбийлары юч атауулгъа юлешинедиле. Мусосну туудукълары бирине саналадыла. Ол Чёпеллеу улу Махаметни жашыды. Чёпеллеуню кесини жашлары Алийден  бла Исмайылдан бирси эки атауул жайылгъанды.

Алий Басханда къалгъан эди. Юйюр-журт да къурап, анда жашагъанды. Артда аны туудукълары Кисловодск тийресине кёчюп кетедиле. Бюгюнлюкде да ол жанында Орусбийладан бир къауум юйюр жашайдыла.