Боза дарманды !

Таулу ашла: жер башында аладан татыулу затла болурламы?  Жюз тюрлю хычинле, жёрме, шорпа, кесибизде ёсген хансла бла гыржын, жау бауур, тузланнган эт, айраныбыз – кёпдю, байды ашыбыз! Алай боза энчи жерни алады. Жарсыугъа, ол тынч-тынч бизни хант къангадан кете барады. Жыйырманчы ёмюрню ортасына дери боза бишире билмеген хазна юй бийче болмагъанды. Игимиди боза саулукъгъа? Аны билир муратда биз врач Аппайланы Шамил бла тюбешгенбиз.

- Шамил, сен кесинг назмула жазгъан, литературабызны да уста билген адамса. Баям, бозаны юсюнден халкъ чыгъармачылыкъда айтыла болур?

- Къарачай-малкъар фольклоргъа аталгъан китапланы окъусагъыз билликсиз – бир байрам да, бир той да ётмегенди бозасыз. Бу ичги адамны чархына къаллай хайырлы болгъанын «Жора боза» деген алгъыш окъуна айтып турады.

- Таулула алгъын кёп жашагъандыла, баям, ол да ашлары-суулары бла байламлы болгъан болур?

- Сёзсюз, адамны саулугъу, жашаууну узунлугъу да ашы  бла байламлыды. Бизни халкъ табийгъатха сакъ болгъанды. Таза суу, таза хауа уллугъа-гитчеге да керекдиле. Алгъын орамда арыкъда  баргъан сууну ичип къояр эдинг, шёндю уа ары кир-кипчик атадыла, жагъала да битеу республикада, ол санда Нальчикде да, кирленипдиле.

Таулуланы узакъ ёмюрлюлюклерини сылтауларындан бири  боза ичиудю деп, мен алай сунама. Бу ичгини кёп тюрлюлери барды: зынтхы боза, тары боза, нартюх боза, къатыш боза, бал боза эм да анга кёре башха тюрлюлери. Окъуучулагъа зынтхы бозаны, къатыш бозаны бир тюрлюсюню юсюнден (зынтхы-нартюх) айтыргъа сюеме. Мен билгенликден, шёндю Малкъарда зынтхы эм зынтхы-нартюх боза бишириучюдюле.

Энди кесим аны къалай биширгеними айтайым. Бек алгъа салат хазырлайма. Арпаны ариу жууама, сора бир суу быстырны юсюне жайып, жылы жерде къояма. Эки-юч кюнден сора, ол чирчик эте башлайды. Чирчиклерини узунлукълары эки миллиметр чакълы болса, салатны къургъакъсытама, къол тирменчик бла тартама. Алай бла ол хазыр болады. Салатны будайдан да этерге болады.  Хар ким да бозалыкъны кеси къалай сюйсе да, алай сайлар, мен а былай хазырлайма: алты килограмм зынтхы унну эм гитче челек бла бир нартюх унну (неда жарманы) къатыш этеме, суу къуюп булгъайма. Ол халда бир кечени турмагъа къояма (зынтхы боза биширеме деген а, нартюхню орунуна да зынтхы алыр).  Экинчи кюнню эрттенинде бозалыкъны къазаннга къотарама, тюбюнден от этеме. Жукъаргъынчы суу къошуп булгъайма. Тохтамай булгъап турургъа керекди, ансы тюбюне кюерикди.

Къайнап башлагъан кезиуюнден тёрт-беш сагъатны булгъай-булгъай бишириучюме. Бишгенден сора бозалыкъ как кибик къалын болуучуду. Аны энди сууутургъа керекди. Суууп, къол тёзерча болса уа, анга салатны къошама. Алай этерден алгъа, бозалыкъгъа жылы суу къошуп жукъартама, ызы бла салат къуяма. Беш челек бозалыкъгъа эки-ючлитрлик банка бла бир салат къошуучума. Бу халда бир кюн бла бир кече къояма. Ючюнчю кюн а сюзерге керекди. Къыл элек неда ууакъ тешикли сеткачыкъ бла неда марля бла сюзюучюдюле. Эринмегенлей кисей бла сюзюлсе (къазахлыла алай этедиле), бек игиси олду.

Бозалыкъ къалын эсе, кёбюрек суу къошуп, иги жукъартып, алай сюземе. Жангы сюзюлген бозаны сабийле окъуна бек сюйюп ичиучюдюле: тиширыулагъа, саусузлагъа ичирсе да, аны хайыры болмаса, хатасы боллукъ тюйюлдю. Тойлагъа, байрамлагъа этилген бозаны юч-тёрт кюнню жылы жерде тутаргъа керекди. Бир кесек бал туз атама деген болса, ол бозаны терк къайнатады, кючлю этеди.

- Шамил, къайнагъандан сора уа бозаны дарманлыгъы сакъланамыды?

- Бозаны дарманлыгъы, къайнап, эсиртиучю болса да, тас болмайды, алай саусузлагъа аллай ичгини ичирирге жарамайды. Ол себепден аны саулукъ сакълар муратда хазырлагъан азыракъ ёлчемде биширирге керекди,  кесине кереклисинден кёп биширсе уа, эски этмей, къоншулагъа, жууукълагъа юлешинилсе игиди.

- Бозагъа юйренчек болургъа боламыды?

- Адам бозагъа, аракъыгъача, юйренчек болуп къалмайды. Бозадан эсирсе да, чархына аллай уллу заран тюшмейди. Бу ичгини тартмай кюнлери озмагъан адамла 80-90 жылгъа дери жашагъанлары анга шагъатды.

- Бозаны хайырыны юсюнден толуракъ айтсанг эди. Зынтхыны, нартюхню, арпаны къаллай дарманлыкълары барды саулукъгъа?

- Зынтхы В1, В2, РР, В5, В6, Е витаминледен байды. Дагъыда анда калий, кальций, магний, фосфор, йод, ваннадий бардыла.

Зынтхыны биширип, сыгъып, сууун а ауузгъа ачы суу келген, гастрит, ич ётген, энтерит, дуоденит дегенча ауруулагъа багъаргъа ичедиле, дагъыда бюйрек ауруулагъа да жарайды. Саусузгъа къарыу берир ючюн, зынтхыны биширип, как этип ашатадыла. Хар эрттен сайын аны сууун иче тургъан бек игиди.

Нартюхде В къауумну витаминлери бардыла, анда Е витамин кёпдю. Ол дагъыда дарманлыгъы болгъан кёп тюрлю затла бла байды. Нартюх жауну ауруулагъа бакъгъан устала бек махтайдыла. Ол жау ётде ташла болмазларына жарайды. Ол бауурну ариулайды, адамны атеросклероздан сакълайды.

Чирчик этген арпада да (салат) В къауумну витаминлери, Е, С, витаминле, микроэлементле кёпдюле. Салатдан ун этип, ириннге салып байлайдыла. Арпа салатха къайнар суу къуюп, бир-эки сагъат тутуп, сюзерге керекди. Ол сууну ауурлукълары болгъан неда сабийге ёшюн берген тиширыула иче турсала, хар керекли витаминле бла кеслерин жалчытып турлукъдула. Ол суу ашхын-чеги ауруулагъа, бюйреклери ауругъанлагъа да жарайды. Дагъыда арпадан суу этип, ичлери къатханлагъа ичиредиле. Ол сабийлеге, саусузлагъа къарыу береди, жётелге да жарайды.

Зынтхыны, нартюхню, арпаны да саулукъну кючлерге къаллай уллу файдалары болгъанларын кёресиз. Боза уа ючюсюнден да этиледи, экстракт болады.

Бу ахшы ичгини эр киши, тиширыу да эте билирге борчлудула. Быллай затланы биз бюгюн сакъламасакъ, жаш тёлюге юйретмесек, тамбла унутулуп къалыргъа къоркъууду.

«Заман» газетни окъугъанлагъа быллай тилегим барды: окъугъан бла чекленип къалмай, боза биширигиз! Жууукъларыгъызгъа, тенглеригизге: «Кесим этген бозадан тартырмы эдигиз?» - деп, аякъны узатсагъыз, хурметигиз, даражагъыз да ёсерле.