Хурметге, юлгюге да тийишли

Къайсы элибизни да жамауатыны байлыгъы, аны берекети да кёпню кёрген эмда билген абадан тёлюсюдю. Ала жаланда кеслерини тукъумларыны, юйюрлерини угъай, саулай да миллетибизни да байлыгъыдыла. Аладыла бизни ёмюрледен келген адет-тёрелерибизни, маданиятыбызны, тинибизни-динибизни, тилибизни сакъларгъа юйретгенле, кёп затха тюшюндюре келгенле да. Бюгюннгю тёлю абаданла айтхан жол бла бармаса, тёлюлени араларында байламлыкъ болмаса, къайсы миллетге да кесилигин, энчилигин да сакълагъан тынч болмаз эди.

Яникой элден Хутуйланы Ахматха бюгюнлюкде энди токъсан юч жылдан атлагъанды. Алай эсе да, ол, къудуретни ахшылыгъындан, тириди. Туудукълары бла шашка ойнаргъа, физкультура бла кюреширге да угъай демейди. Аны таныгъанла ол таза динни тутханын биледиле, Къуранны кёзюлдюреуюксюз  окъуйду, намазны къылыргъа жамауатны азан окъугъаны бла да чакъырады. Ол хажиликге баргъанында, азанны анда да окъугъанды.

Биз бюгюнлюкде Хутуй улу Яникойда жашагъанын айтханбыз. Алай эсе да, ол кесини къарт атасы Хутуйланы  Ийналукъа эфендини жеринде, башхача айтханда уа, кеси онючжыллыкълай кёчген тыпыр ташында жашагъаны да сейирди. Алгъадан айтсакъ, юйюр бери Орта Азиядан артха кёчгенинде былайда оруслу киши Георгий Фёдорович Фисун, юйню бузуп, кеси журт салып тура эди. Ма андан Ахматха аппасыны жерин артха сатып алыргъа тюшгенди.

Дагъыда бир ахшы шарт а – бусагъатда да аланы бахчаларында къарт атасы кёчгюнчюлюкге дери салгъан кертме терекле окъуна турадыла. Айхай да, аланы татыуларыны энчилигин да белгилейди ушакъ нёгерим. Андан сора да, аланы терек бахчаларында ёсген юч тюрлю терекден юлгюле Нальчикде миллет музейде да бардыла.

Хутуй  улуну атасы Зулкъай терекчилик, бахчачылыкъ ишле бла къаты  кюрешгенди. Ахмат да андан аслам затха тюшюннгенди. Халкъ алыкъа нартюх салып кюрешмегенлеринде да, бу юйюрде аны ёсдюргендиле. Гитчеле абаданлагъа  болушлукъ эте, кёргенлерин унутмай, ишни эбине да юйреннгендиле.

Ахмат кеси уллу юйюрде ёсгенди. Анасы Энейланы Хажимурзаны къызы Гюнжамал эди, халкъ а аны Жауа деп таныгъанды. Яникойдан Орта Азиягъа  ата бла ана жети сабийлери бла кёчюрюлгендиле. Алгъадан онеки сабийлери болгъанлыкъгъа, жарсыугъа, къалгъанлары гитчелей кетген эдиле дуниядан.

Юйюр Къыргъызстанда Киров атлы колхозгъа тюшгенди. Аталары, аналары, аналарыны анасы гелля, ата къарындашлары да кёчюрюлгенден сора, жарсыугъа, алай кёп ёмюр сюралмагъандыла. Ала барысы да юч ыйыкъны ичинде ауушуп, сабийлеге ёз башларыны къайгъысын кеслерине этерге тюшген эди.

Ушагъыбызны кезиуюнде Ахмат, анасын уллу хурмет бла эсгере, битеу да таулу тиширыуланы хунерлиликлерин черте, аланы ол энчиликлери миллетни  азап жыллада сакълап къалгъанын да белгилейди. Гюнжамал да адамгъа быстыр тигерге керек болса, аны  ёнчелей да турмай, кёзю бла бир къарагъанлай окъуна билип къойгъанды. «Аллай эди анам, бёркден башлап чарыкълагъа дери кеси тикген. Онеки сабийни ёсдюрюрге кюрешген»,– деп эсгергенди Хутуй улу уа.

Биз уллу юйюрден жети сабий къалгъанын белгилеген эдик.  Ала уа беш къыз бла эки жаш болгъандыла. Жашлада тамата уа Ахмат болуп, ата-ана ауушханларында кесинден он жылгъа гитче къарындашы Махмутха, къалай эсе да, башхача эс бургъанды. Ол жукълап тургъанында окъуна, анга сагъая, юсюн-башын жабарча, аш-суудан къыйналмазча мадар этип тургъанын да эсгереди. Артда аны окъутургъа къыйын салгъан да ол болгъанды.

Хутуйлары тыш жеринде тургъанларында да, Ахмат атасы ауушхунчу анга болуша, артда агъач мастерскойда да ишлегенди. Кесини Орта Азияда ишлеген инструментлери,  сёз ючюн, балтасы, сюрмеси окъуна бюгюн юйде турадыла. Къурулуш жаны бла ангылауу, хунери болгъаныны хайыры бла уа ол бери къайтхандан сора да, элде кёп юй-журтну сюерге болушлукъ этгенди.

Ахматны ёз юйюрюню  юсюнден айтсакъ, ол юйдегиси Гелястанланы Жюнюсню къызы Нафисат бла алты жаш бла къыз ёсдюргенди. Таматалары Магомет бюгюнлюкде ишден солуудады. «Зеленхозда» директорну орунбасары болуп тургъанды. Бирсиле да бийик билимле алып, окъугъан, ишлеген жерлеринде да бет жарыкълыдыла. Бюгюнлюкде юйюрде жыйырма бла бир туудукъ, аладан туугъанла уа жыйырма бла беш боладыла.

Жангы тёлюде да энди юйюрле къурагъанла да бардыла. Ала да саулукъ  сакълауда, сатыу-алыуда, аскер къуллукълада, башха бёлюмледе да ишлей, жашау тиричиликлерин бардырадыла.

– Атабыз къурулушда ишлей, элде изеулеге кёп барып, болушхан да этгенди. Биз аны юйде хазна кёрген да этмеучю эдик. Бизни уа, баям, сёзлеринден эсе бек кеслерини къылыкълары бла  юйретгендиле.

Юйде бизде бир заманда да ичги, сёз жюрютюу дегенча, неда бир башха терс затла жюрютюлюп кёрмегенбиз. Ким да кёргенин этип, алай юйренеди да, бизни ариулукъ бла, таплыкъ бла тюшюндюргендиле неге да,– деп, сабийлени таматасы Магомет бизге атасыны бла анасыны юслеринден хапарлагъанды.

Жашай баргъанда, адам улу тынчлыкъгъа, къыйынлыкъгъа, кёп тюрлю сынаулагъа да тюбейди. Аны жашаууну алайды къурамы. Ахматны жашау жолу да толуду сынауладан. Ол эгечлеринден-къарындашындан, юй бийчесинден, жашы Хабибуллахдан айырылгъан эсе да, къадарына ыразыды. Огъурсузланмай, таза ниетлилей къалгъанды. Къатында эгечи Сакинат (ол Уяналадады), сабийлери, туудукълары барлыгъына шукур эте, алагъа тилекле эте жашайды. Ол юй бийчеси Нафисат бла бирге, аз къалып, элли жылны жашагъанды.

– Биз 1958 жылда къурагъан эдик юйюр. Ишден артха турмагъан, ол сени жумушунгду демеген, аллай адам болгъанды. Юйде тууар малла, ууакъ аякълыла да тутханбыз. Алагъа къараргъа да болушханды, жюн иши, бахча бла да кюрешгенди.

Биз сабий ёсдюргенни бир заманда да къыйыннга санамай, аланы таматала гитчелеге болушурча, бир бирлерине хурмет бере билирча, керек кюнде таянчакълыкъ да этерча, биреуге сугъанакълыкъ этмей, халал къыйынлары бла жашарча, ол халда юйретгенбиз,– дейди ушакъ нёгерим.

Ахмат жарыкълыкъны да сюйген адамды. Жашлыгъында Къызыл-Къаяда миллет тепсеулеге тюшюндюрген кружокга да жюрюп тургъанды. Анда анга аланы  булунгучу жаш Аппайланы Каммат  юйретгенин, аны хунерли адам  болгъанын да эсгергенди. Мында асламысы таулула болуп, бирсиле да тауча сёлеширге юйренип къалгъанларын да.

Ушагъыбызны кезиую тилибизни юсюнден сёзге жетгенинде уа, акъсакъал бюгюнлюкде аны таркъая баргъанына жарсыгъанды. «Миллетни тили къуруса, ол кеси да тас болуп къаллыкъды, ата-аналагъа, устазлагъа да аны юсюнден бек къаты айтырыкъ эдим, мени айтханым жараса. Бюгюнлюкде жашау тынчлыкълы болгъанды, шёндю юйге тышындан суу ташыр кереклиси окъуна жокъду, былай айтханда. Ол игиликлени да себепликлерин ангылап, жаш тёлюбюз адет-тёреледен, ана тилден айырылып къалмазча мадарланы этерге тийишлиди. Сёз ючюн, сабийлеге, орамда озуп бара туруп, бир сёзню сорсам, ала аны билалмай, магъанасын да ангылаялмай: «А как это по-русски будет?» – деп тохтайдыла», – дегенди.

Болсада Хутуй улу, элде Элеккуланы Хасанча, Къумукъланы Азаматча, Жаникаланы Мухтарча жашла барлыкъларына шукур эте, аллай адамла болгъан къадарда уа ол айный барлыгъына да ийнанады.

Узакъ ёмюр сюрген акъсакъал аш-сууну уа айыра болурму деп да сейир эте,  аны юсюнден соргъаныбызда уа, ол асламысында ийнекни агъындан этилген ашарыкъланы хайырланып келгенин билдиргенди. Таулу халкъ хар заманда сютню, айранны, бишлакъны энчилей, ол берекетни хурметлегенин да айтханды. Миллетибизни не кезиуде да бу затладан  юйню къуру этмезге сакълыгъын, алагъа бериле келген магъананы да.

Узакъ ёмюр сюргенлерибиз – ала, баям, бизни барыбызгъа да юлгюдюле. Ачыкъ ниетлиликлери, юйюр ёсдюре, баш кечиндире билгенлери, миллетлерине айып келтирмей жашагъанлары ючюн. Таулу арбазларыбыздан берекет бир заманда къурумасын, ол берекетни мурдору уа, айхай да, бизни аппаларыбыз бла ынналарыбыздыла.