Бизде тиширыуну сыйы къачанда бийик болгъанды

Арт кезиуде Кавказда къыз къачырыугъа энчи эс бёледиле. Халкъланы асламы аны айыплы жумушха санайдыла. Сёз ючюн, Чеченде аны ючюн тазир окъуна саладыла. Болсада кёп жылланы ичинде эрге къачып барыуну биреу сыйсыз ишге санамагъанды.  Бизни халкъда уа болум къалайды, деген соруу туугъаны себепли, бу материалны хазырларгъа таукел болгъанма.

Алай, не десек да, бу адет къарачай-малкъар халкъда жюрюмегенди деп, биреу да айталмаз. Арт 15 жылгъа дери миллетибизде эрге чыкъгъанланы асламы къачып баргъанларына ёчеширикле болмазла. Эрге алай  барыуну сылтаулары да болгъандыла. Айтылгъаннга кёре, къызны жанына аллай кезиуде къоранчла азыракъ тюшгендиле.

Мен сезгенден а, ол адетни къоюп, къызла къол бла эрге барыуну интернет кенг хайырланылып тебирегенли, тойларын башхаладан осал ётдюрмегенлерин кёргюзтюр муратлы сайлайдыла. Хау, сёзсюз, алай ариу да ариуду. Алай бизни миллетде, башхала бла тенглешдиргенде, къызны къачырыу бир кесек жумушакъ эм аны сыйын, намысын сындырмазча халда ётеди. Сёзсюз, бардыла жарсыулу юлгюле да. Алай бу ишни 90 процентинде къыз ыразы болмаса, сюймесе, аны жууукълары сыйырып кетгендиле. Ма алгъаракъда аллай бир аламат той ётгенди. Басхан аууздан Жемталагъа, алгъынча, келин къачыргъандыла. Бу жумуш 20-30 жыл мындан алдача тийишли ётгенди. Къууанчларын эки юйюр да кеси арбазларында ётдюрюрге оноулашып, таматаланы, жууукъланы да ыразы этгендиле. Аллай той къайда да берекетли болгъаныны юсюнден а айтыргъа керекмейди...

Бу темагъа жазардан алгъа Интернетде башха кавказ миллетлени келечилерини хапарлары бла шагъырей болургъа тюшгенди. Жарсыугъа, аланы асламы къачырылгъан къызларыны сыйларын тюшюргенлерини юсюнден кёп айтыла эди. Тиширыула асламында аталары бла къарындашлары аланы алып кетерге унамай, жашауларын бузгъанларын белгилегендиле. Ол мудах хапарла жюрек къыйындан толу эдиле. Ол шартла бла тенглешдиргенде, бизни эр кишилерибиз кеслерини тиширыуларына бек сакъ болгъанлары туурады. Не ата, не къарындаш жиляй тургъан къызын, эгечин тыш жерде къоярыкъ тюйюлдюле. Аны себепли, бизни халкъыбызда къызны къачырсала, ол артыкъ уллу жарсыугъа саналмагъанды. Къызны юйюне терк адамла жиберип, ол бу юйюрдеди деп, билдирип болгъандыла. Андан арысында уа жумуш ол къалай айтса, алай бошалгъанды.

Алай къыз кеси сюйюп, юйюрю уа аны сайлаууна артыкъ ыразы тюйюл эсе, жашны жаны аны юйден чыгъартмазгъа битеу кючюн салады. Быллай тюрлю жумушланы кезиулеринде асламында тиширыула ёчешедиле, къаугъа кётюредиле. Эр кишилерибиз аллай болумда да кеслерин бир жанлы тутадыла. Жарсыугъа, бир-бир анала, бютюнда къолайлары жашны жанындан эсе игирек болгъанла, къызларын сыйырыргъа келселе, кеслерин бек эриши жюрютедиле.  Ол а бизни халкъыбызда жюрюмеген осал затды. Миллетибизде юйюр къураргъа сюйгенле ансыз да алай кёп тюбемейдиле. Сора жаш тёлюню бу халли изгилдик этиу аз да керек болмагъан жумушду.

Къалай-алай болса да, бизде къачып баргъан къызланы асламыны юйюрлери бу ишни юсюнден билип боладыла. Къызла бир жууукъларыны юйюнден чыгъыучудула. Къачырыргъа келгенлеге юйню иелери хант столла къурап, сыйлап, алай ашырадыла. Ол а боллукъ ишге ыразылыкъны ачыкълагъан белгиледен бириди деп, таукел айтырчады. Алай къачыудан не къаугъа, не кёлкъалды чыкъмайды.  

Къарачайлыла да къачып барыугъа артыкъ онг кёзден къарамайдыла. Къачырылгъан къызгъа анда «сюйрелген къыз» дейдиле. Кёп болмай миллетибизни адет-тёрелерини юсюнден телеграм-каналланы биринде бу темагъа даулашла бара эдиле.  Анда айтылгъаннга кёре, къачып барыуну кёплери жаратмайдыла.  Жашауларын юйюр жашау бардырырча танымагъан адамлары бла ётдюрюрге сюймей,  юйлерине «баш байларгъа» къайтхандан сора артха къайтмай къалгъанла болгъанларын да юлгюге келтиргендиле. Дагъыда къыз ыразылыкъ бермей къачыргъан кезиуде, тарт-созгъа къалгъанда, саулукъларына заран тюшюрген кезиуле да терк-терк болгъандыла.

Бу жумуш бла байламлы, биз да миллетибизни келечилерини араларында соруу бардыргъанбыз. Ол кёргюзтгеннге кёре, тиширыуларыбызны 2007 жылгъа дери юйюр къурагъанларыны 90 проценти къачып баргъандыла. Алай, шёндюгю акъыллары болса, ала къол бла барыргъа ыразы эдиле. Сабийлерин да хар бири да тау адетлерибиз бла тийишлиликде юйюрлю этерге сюедиле.