Художниклени тарыхха кийирген Даниял

Аллай адамла боладыла, кеслерине артыкъ сый излемей, жашауларын дуниягъа керекли затха атагъан. Хаджиланы Даниял  белгили коллекционер, меценат, илмуланы эм искусстволаны Петров атлы академиясыны члени бизни аллай адамларыбыздан эди.

Ол 1951 жылда Къазахстанда туууп, Бедикде ёсгенди. Бар таулу сабийлеча, алай юйретгендиле аны атасы Даниял, анасы Ёзденланы Сакинат да. Даниял алда чыракъчыгъа окъугъанды. Артда уа Ленинградда Н.А. Вознесенский атлы финансла эм экономика институтха кирип, аны 1978 жылда тауусханды.

Экономика бла ол, маданиятны, санатны кёп тасхаларын билген жашны байламлыгъы сейир кёрюнюп, ол сайламны нек этгенин соргъанымда, Даниял: «Кесим да сейир этеме бюгюн анга. Ахчаны санап жюрюте билмейме. Аны тас этсем, жарсырыкъ тюйюлме, суратларыма хата болса уа, аны кётюрген къыйын боллугъун билеме. Усталыгъымы уа сюеме», - деген эди.

Ол сюймеклиг а студент заманда башланнганды. Ол Эрмитажда дуниягъа айтылгъан кёрмючлени кёрюрге эрттеден да термиле эди да, ары баргъанды.  Ол кюнню хапарын  алай айта эди: «Бек биринчи, Леонардо да Винчини «Мона Лиза» деген суратын кёрюрге сюйгенме, алай а художникни атын унутуп, айталмагъанма да: «Джоконданы кёрюрге сюеме», - дегенме. Ол анда тизгинликге къарагъан тиширыу: «Ол Парижде Луврдады. Алай а бизде да барды Леонардо да Винчини эки мадоннасы», - деп, кеси элтип  баргъан эди алагъа…» Сейир тюйюлдю, сау айгъа да къарап чыгъалмазча музейде излегенинги тапхан къыйынды.

Андан чыгъа келгенлей, Даниял къабыргъада музейге чыракъчы керек болгъанын окъугъанды. Аны ары алгъанларын ол уллу насыпха, къадарны саугъасына санагъанды. «Ол аламат кёрмючлеге да къарап, иш хакъынгы да алып турсанг, андан иги не бар эди?» - дегенди. Чыракъчы болуп ол Орус музейде да ишлегенди. Француз чюйютлю М. Шагалны, испанлы Ф. Гойяны, В. Кандинскийни эм башха абстракционистлени суратларында магъана тапханды.

Эрмитажны директору Б. Пиотровский а аны ёмюрлеге шуёху болгъанды. Бедикде табылгъан бир къауум археология шагъатлыкъны Эрмитажгъа Даниял аны юсю бла ётдюргенди.

Окъууун бошап, Тырныауузгъа къайтып, Даниял бир къауум заманны тюрлю-тюрлю жерледе экономист, бухгалтер болуп ишлегенди. Жашау тюрленип башлагъанда уа, ол не тюрлю къырал къуралыуда да керек усталыкъ анга бек жарагъанды. Даниял коопретив ачып, энчи фирма къурап да, кесине эм башхалагъа мадар этгенди. Аны тирнеклиги, жигерлигин, заман бла жараша билгени да ол заманда ачыкъланнгандыла.

Жашаууну ол кезиуюню юсюнден Даниял тюшген ахчасын суратлагъа жойгъанын, бизнес анга аллай онг бергенин,  битеу Совет Союзгъа айланып, Прибалтика, Молдавия, Шимал Кавказ эм башха жерлеге барып, айланып, суратланы алай тийишдиргенин айта эди.

Суратла жыяргъа деген умутуна Даниял тюз да ишлеп башлагъанлай жол салгъанды. Окъуудан къайтханлай, республикада, ол санда кеси жашагъан Тырныауузда да, кёп айырмалы художник болгъанына къууаннганды. Бек биринчи, кеси эсгергеннге кёре, профессионал художник Николай Ефименкону сураты тюшгенди анга. Аны бла шуёхлукъ кюнден-кюннге къаты бола, Хаджи улуну хазнасында ол адамны элли сураты болгъаны айта эди. Художник ауушхандан сора, Даниял аны жашау эм чыгъармачылыкъ жолуну юсюнден китап жазгъанды

Ол хар бир кесинде болгъан суратны юсюнден тынгылы хапар айтып къууандырыучусу аны кёрмючлерине келгенледен кёплени эслеринде болур. Белгилисича, кёп жылланы ичинде ол Тырныауузда чыкъгъан «Эльбрусские новости» деген район газетни редакциясында баш редакторну орунбасары болуп ишлегенди. Сау болсунла, анга деп, газетчиле уллу зал бёлгенлерине ыразылыгъын айтыучу эди. Анда тагъылгъан суратланы ол алышындыра-алышындыра тургъанды.

Бир кере аны къонагъы болгъанымда, анда бир адам къычырыкъ эте тургъан, амалсыз бетни кёрюп, бир суратны аллында тохтайма. «Бир эрттенликде муну Николай  Ефименко келтирген эди манга, - деген эди Даниял, - не ат атаргъа билмейме деп. Бу табийгъат катастрофа болгъаны ангылашына эди. Сагъыш этейик, дейме. Ол кече уа Спитакда жер тепгенини ачыу хапары келеди. Сора суратха «Спитак» деп, ат алай аталгъанды. Бир-бирледе суратчыла, жазыучула да алдан боллукъну жюреклери бла сезедиле».

Даниялны сурат хазнасында кёп художникни ишлери сакъланадыла. Республикада жашагъан суратчыла Анахаланы Матгерий, Александр Поляков, Будайланы Сюлемен, Гуданаланы-Келеметланы Борис, Курданланы Валерий, Баккуланы Владимир, Мухамед Кипов, Рустам Кураев, башхала да аны жан жууукълары болгъандыла. Хаджи улу миллетчи тюйюл эди, адамны фахмусуна, хунерине, ишлегенине къарагъанды ансы, аны не миллетден болгъанына эс бурмагъанды.

Алай бла аны хазнасына (халкъыбызны деп ангылагъыз) минг бла жарымдан артыкъ живопись бла графика экспонат киреди. Ол бизни художниклени къол ызларындан ангылагъанды. Кёп атсыз, анда-мында табылгъан суратны да, аны авторун да тарыхха кийиргенди.

Даниял 1991  жылда кесини ачхасына Москвада Суратчыланы ара юйлеринде уллу кёрмюч къурагъанды. Ызы бла Тырныауузну, Нальчикни, Бештауну, Нарсананыму зейлеринде талай кере кёрмючле жарашдыргъанды.

Аны бек къууандыргъан а 2009 жылда Санкт-Петербургда нонконформист искусствону музейинде къуралгъан вернисаж эди. Ол заманда анга бюгюннгю искусствону сыйын чыгъарып, жамауатха жайгъаны эмда суратчылагъа билеклик этгени ючюн «Илму бла искусствону Пётр I-чи атлы академиясыны член-корреспонденти» деген ат аталгъанды эмда тырныауузчу суратчыланы юслеринден эки фильм тюшюрюлюп, Ленинградны телевидениясы  бла, «Россия» канал бла кёргюзюлгенди.

Ол кесини ачхасына жыйгъан экспонатларыны  кёрмючлерин таймай къурап тургъанды. Даниялны тирнеклиги, къарыу салгъаны бла жаланда Кавказ угъай, Россейни ара регионлары да бизни художниклерибизни жашауну не жанына да аталгъан, башхалагъа ушамагъан чыгъармачылыкълары бла шагъырей болгъандыла. Бютюнда аны март айдагъы кёрмючлерин малкъар жамауат сюйюп сакълагъанды. Ол анда миллет тарыхыбызны, сурат этиу искусствобузну айныгъанын кёрюр онгла къурагъаны ючюн ыразы болгъандыла къараучула.

Даниялны бир кёрмючде: «Бизни аламат художниклерибиз бардыла. Ала жашаудан кете барсала да, къоюп кетген хазналарыны багъасын ёнчелеген тынч тюйюлдю. Ол халкъны бюгюн, тамбла да чексиз байлыгъыды. Суратчыланы ишлери анда-мында сакъланадыла, байрамлагъа аталгъан неда юбилей кёрмючледе болмаса, къараучу аланы хазна кёрмейди. Нальчикде дайым да ишлеп тургъан зал ачылса, малкъар художниклени чыгъармаларын кёргюзтюп турур амал боллукъ эди», - деп жарсыгъаны тюшеди эсиме. Алай а, ол къайгъыларын кёргенликге, бизни художниклеге аллай онг берилмегенди.

Таулу халкъны белгили меценаты Хаджиланы Асланны жашы Даниял не тюрлю темагъа да аламат ушакъ нёгер эди. Кеси уста хазырлагъан чай бла сыйлай, адабиятны, маданиятны, музыканы юсюнден аламат ушакъла этиучю эди. Бай эди ич дуниясы. Даниял, керти интеллигент, жумушакъзалал, бий сыфатлы, не жаны бла фахмулу къарындашыбыз халкъына къоюп кетген ырысхыны багъасы жокъду. Ол дуниясын алышханды, алай а кетмегенди узакъ.