Махмут Къашкъарини «Диуанасындан» бюгюннге дери

Ана тилини байлыгъын адам улу не заманда да бирча хайырлана болмаз. Ол оюмгъа келтирген шартла кёпдюле: эрттегили сёзлени билген адам азды арабызда. Биз – тил бла кюрешгенле, аланы унутдурмазгъа кюрешсек да, газет, журнал, китап окъугъанла: «Биз ангыламагъан тилде жазасыз», – деп, кёлкъалды этедиле, кеси къабындан жийиргеннген метекелей. Да сора, жамауат, келигиз, ана тилибизни айныу жолун тас этейик да, биз да, сиз да ангылагъан буду деп, ушакъ тилге кёчейик, ол женгил болур адабият тилден. Ол да къысхарыр бир заманда, ингилиз, француз сёзле алып орунларын. Къарачыгъыз тёгерекге, ненча тюкен, ашхана тыш къыраллы харфла бла жылтыратады атларын. Тыш къыралда уа атай болурламы бизни сёзле бла затха? Тюркде ушагъан затны кёрсенг, къууанырыгъынг келеди. Къайры барабыз биз, не табарыкъбыз, ингилизлилеге, французлулагъа сукъланып?

1914 жылда тюрклю алим Али Амир Стамбулда базарында бир эски китапчыкъны сатып алгъанды эски-бюскю сатхан адамдан. Баям, анга киши эс бурмагъанды. Китап кеси да артыкъ тап халда тюйюл эди да, аны сатыучу бир да болмагъанча учуз бергенди. Алайлай де да къой. Айхай да, ол китапны тюрк миллетге уллу магъанасы болгъанын билмегенди сатыучу. Ол а сегиз жюз бла жарым жыл андан алгъа жазылгъан зат болгъанды. Автору уа бюгюн дуниягъа айтылгъан Махмут Къашкъари. Китапны аты «Диуани лугъат-ат-тюрк» деп алай эди. Ол айтханы уа: «Тюрк сёзлени жыйымдыгъы».

Махмут Къашкъари, бу китабын жаза туруп, анда айтылгъаннга кёре, Тюрк къыралы Къытайны белгили къорууланыу хунасындан башлап, Румгъа (Грециягъа) дери аралыкъны алгъанды. Автор ол кенг жерлени жаяу айланып, кюнде кюйюп, ашсыз-суусуз болуп да къыйналып, тюрк айтыуланы жыйгъаны, тюрк миллет жашагъан жерлени ызлап, къагъытха тюшюреди.

Ол магъаналы жолоучулугъуну юсюнден а кеси былай айтханды: «Мен тюрклени, ол санда ары кирген тюркменлилени, огъузлуланы, къыргъызлыланы шахарларын, эллерин, къышлыкъларын бла жайлыкъларын кёп жылны ичинде айланып чыкъдым; сёз байлыкъларын жыйдым да, аланы тинтдим. Ол уллу ишни этгеними себеби уа – тюрк тиллени бирликлерин, айырмачылыкъларын да билирге сюйгенден, аланы башхалагъа да ангылатыр ючюн.  Мен кесим билимли, эрттегили тайпаданма, урушда сюнгю тутуучуладанма.  Тюрк тиллеге быллай бир эс бёлгеним: ол тамырлары тюркден болгъан тайпаланы тиллери саулай жюрегиме орналыпды да, андан. Аланы бир тизгиннге салып, тап жарашдырыргъа сюе эдим да, аны этдим. Бу этген ишим манга, халкъыма да ёмюрлюк эсгертме болсун деп, Аллахха ийнанып, бу китапны жаздым. Китапха «Диуани лугъат-ат-тюрк» деп атагъанма».

Аны кибик ол: «Бу тюрк сёзлюкню терк жарашдырыр умут бла, бусагъатда хайырланылмагъан сёзлени къоюп, жаланда хайырланылгъан сёзлени тизгенме», – деп, аллай эсгертиу да этеди ол.  Бир адамгъа ол да уллу ишди. Насыпха, бизде уа сёзлюклени къаллай тюрлюлери да чыгъадыла, жарашдырыла тургъанла да бар. Орфография сёзлюгюбюзге къарасанг, дуния бла бир сёз. Окъуп башласанг а, жетмиш проценти бизникиле тюйюл. Алай байыкълана болурла тилле. Болсада башха тилли сёзлени алай эркин кийирирге уа керекмиди малкъар орфография сёзлюкге?

«Тюрк сёзлени жыйымдыгъына» къайтсакъ, Махмут Къашкъари ол ХI ёмюрде тюрк тиллени къайсысы къалай ёсгенине, не даражада хайырланылгъанына эс бургъанды. Ол оюмлагъаннга кёре, барындан да женгил ангылашыннган, тынч айтылгъан тил огъуз тил болуп чыгъады. Бек шатык тилге уа ол йагъма бла тухси тайпаланы тиллерин санайды. Бек кёп хайырланылгъаннга уйгъур тил ушайды аны жазыуларында. Ол Иле, Иртыш, Эдил сууланы жагъаларындан башлап, уйгъур шахарларына дери хайырланылады дейди Къашкъари.

Бу ишни бир энчилиги: Махмут Къашкъари бу ишин арап тилде жазгъанды. Тюрк тилни тинтиулерин да арап тилни тинтиуню юлгюсюнде этгенди. Алай нек болгъанын а биз Алишер Навоини жазыуларында табабыз. Ол, ХV ёмюрде жашагъан тюрк назмучу, философ, суфист, Хорасан деген тимурид ханлыкъны жамауат адамы, «Эки тилни юсюнден» деген илму ишинде тюрк тиллени чагатай тюрлюсюн бла сартланы тиллерин (персид тилни) тенглешдиреди. Алишер Навоини заманында дуния аралы тиллеге тёрт тил саналгъандыла: арап, тюрк, фарси, хинди тилле. Алай а арап тил барындан да кенг жайылгъанды. Илму ишле, назмула да анда жазылгъандыла. Махмут Къашкъари да, баям, арап тилге уста болгъанды, тинтиулерин анга кёре этген эсе.

Навои, тюрк тилни, аны амалларыны, байлыгъыны, ариулугъуну юсюнден айта, эрттегили назмучу Нух файгъамбарны заманына къайтып, бизни тюрк тилибиз Нух фай-гъамбарны жашы Яфетден бери келеди дейди. Тюрклюле оюмлауда, жангы сёз, айтыу жаратыуда кёплени озадыла, башха тиллени билиуде артыкъ хунерлидиле дейди Алишер Навои. Ала фарси тилде да назмула жазгъанлары къууандырады поэтни.

Тюрк тилни байлыгъыны, хайырланыуда кенглигини, аны кёп сёзюн, сёз тутушларын, ангыламын башха тиллеге кёчюрюрге окъуна онг болмагъанын айтады ХV ёмюрню белгили назмучусу. «Ревность» деген сёзге Алишер Навои тюрк тилде «кизганмок» дейди. Бизни «къызгъанмакъ» деген сёзюбюзге къалай келишеди аны айтылыуу, магъанасы да! «Жасанмакъ» деген сёзню орунуна – «ясанмок». Дагъыда биз бюгюн айтханча, кийикчи – кийикчи, къушчу – къушчи, ит – ит…

Назмучуну жарсытхан зат – быллай бай тиллери болуп тургъан тюрклюле ол заманлада персид тилде жазгъандыла назмуларын. «Болсада мен акъылбалыкъ болгъан заманда, Уллу Аллах мени кёп къыйын затны ангыларгъа кёллендиргени себепли, тюрк тилни юсюнден оюм эте башлагъанымда, аллыма уллу дуния келгенди – онсегиз дуниядан да уллу… кёкню тогъуз къатысындан уллу. Мен жаухарлары жулдузланы налмасларындан бек жылтырагъан, аллай даражалы эм сыйлы байлыкъ тапханма… Мени илхам къанатлым бийик кёкге учханды, жаным а ол байлыкъны жаухарларындан бек багъалы, чексиз багъалы накъут-налмасла сайлагъанды… Сёз – ол жаухарды, жаухар чыкъгъан тенгиз а – жюрекди, жюрег’а – бар гитче, уллу оюмла да жыйылгъан жер. Тенгизден адам чыгъаргъан жаухарны тийишли багъасы болгъанча, жюрекден чыкъгъан сёзге да аны даражасына кёре багъа бериледи», – дегенди ол.

Алишер Навоини ол эртте заманладагъы оюмлары бюгюннгю къарачай-малкъар тилге да айтыладыла. Бютюнда аны адабиятда хайырлана билиуге. Къарачай-малкъар тилни амалларын, мадарларын къара сёзюбюзде угъай, акъ сёзюбюзде да кенг хайырланыргъа боллукъбуз.

Биз да ол тинтген тилни жюрютгенлени тизмесиндебиз бюгюн. Алай а анча ёмюрню юсю бла сакъланып, сыйдамланып келген тилибизден бир жанлы болуп барабыз. Аны сакълагъанла – ана тилибизде чыкъгъан газетле, журналла, китапладыла. Алагъа уллу кёллю болсакъ, къаллай уллу хазнабызны тас этеригибиз белгилиди. Окъуучула уа кеси сёзлеринден къачмай, аланы магъаналарын ачыкълап кеслерине, туудукъ-туугъанларына да юйретселе иги тюйюлмюдю?