Бал чучхурланы сериуюню

Озгъан ёмюрню сексенинчи жылларында Къарачайда Бал чучхурла деп бир сейирлик жерге баргъан эдим. Жол нёгерим ол жерли Къоркъмазланы Ахматды.

Гитче Къарачай районну Красный Курган элинден  5-6 километр ётгенлей жолубуз тауусулады. Эки жаны ёзенле, сыртла, ариу къыртышла. Ала бошалгъанлай, аламат ариу чучхургъа тирелебиз. Тауладан келген ууакъ суучукъла, бир шорхагъа жыйылып, тик къаядан энишге секирип, Аликоновка черекге тюшеди. Кеси уа асыры сууукъдан, къош ууучунг бла бир уртласанг, олсагъатлай тишлеринги бузлатады.

– Былайгъа Бал чучхурла,  – дейди жол нёгерим Ахмат. – Халкъда жюрюген хапарлагъа кёре, бурун заманлада, суу секиртмени эки жанында тешикледе бал чибинлени урларгъа болгъандыла. Алагъа адам, жаныуар да тиялмагъанды. Алай эте, жылла, ёмюрле озгъандыла. Тешикледе бал асыры кёп жыйылгъандан, энишге саркъып болгъанды. Андан айтылгъанды былайгъа Бал чучхурла деп.

Алайда бираз да турабыз. Кюн къызыу эди да, сууукъ суу бла къол-бет да жууабыз. Сора Ахмат сол жанына бурулуп, бийик къая жухну кёргюзтеди.

– Аны кёремисе, – дейди, – къалай ушайды эсгертмеге. Анга уа Къыз кетген къая дейдиле. Аны таурухун да айтайым,  сабий заманымда абаданладан эшитгенимча. Бурун заманлада, къая жухну ары жанында ёзенде  эл болгъанды. Бюгюнлюкде ол жокъду.

Жаш жигитлени жигити эди. Къыз да, суу суратча, бир ариу жан. Ала бир бирлерин тапдыла, уллу сюймеклик болду. Кюнлени биринде жаш, жыллыкъ жортууулгъа кетип, чыммакъ акъ къар кибик бир байталны алып келеди.

Жашны къаратор ажири, къызны акъ байталы. Экиси да атлары бла къая жухуна келип, атланы ийип, къаядан аякъларын салындырып, ариу хапарла айта болгъандыла. Арада уа, къыз ёрге къобуп, эки къолун да кёкге узатып, жырлап тебирер эди. Жаш да андан кёзюн алмай. Алай эте, экиси да къауум заман ётдюрдюле. Бир жол а, жаш алгъаракъ келип, къызны сакълай болады. Ол кезиуде бир мурдар аркъасындан атып, уруп, аны алайда ёлтюреди.
Къыз келип аны кёргенден сора, аты бла къаядан секирип кетгенди. Андан бери къая жухуна Къыз кетген къая дейдиле.

Ахматны хапарларына тынгылай, суу боюну бла бираз ёрге бардыкъ. Эки жаны тик къаяла. Тюз ортасы бла уа суу келеди. Ташдан-ташха секире, чокъуракъ тамычыны тауусулмазлыкъ жырын айта. Анга тынгылай, болурму мындан ариу макъам деригинг окъуна келеди.

Алыкъа адам аягъы кёп басмагъан жерлеге къарай, уллу зауукълукъ алып къайтхан эдим. Андан бери иги кесек заман озду. Дунияда кёп тюрлениуле да болдула. Уллу къыралыбыз да чачылды, аны орунуна жангысы къуралды.

Бир кезиуде ол жанына дагъыда бир ётген эдим. Чучхурну тийресин таныялмаз эдинг. Алайда Къыз кетген къаяны  аллында кёп къатлы ариу юйле, журтла сюелип. Сейир да этдим, была къаяны ичинденми чыкъгъан болурла деп.

Къыралда уллу тюрлениуле болгъандан сора,  бу тийрелени Боташланы Мусса алады.  Кёрюннген журтланы да ол ишлетгенди.

Алайда кёп къатлы уллу къонакъ юй, аш хазырлагъан жерле бардыла. Аладан сора да, Мусса  къаяны аллында сахна да ишлетгенди. Анда тюрлю-тюрлю фестивальла ётдюрюледиле. Ол санда республика даражада Айранны кюню да. Бир жол 500 литр сыйыннган къазанда айран уютхан эди. Бери келген кёп адам аны татыуун сынап кетген эди. Мында юй хайыуанла да кёрюне эдиле. Ат, эшек, эхчиле, къойла, къазла, тауукъла да.

- Бу уа бизни таулу арбазыбызды. Къарачай миллет  бурун заманладан бери  юйюнде не зат  тутхан эсе да, аны  кёргюзтебиз, – деген эди Боташ улу.

Шёндю уа музей да барды. Уллу отоуда Къарачайны белгили къызларыны, жашларыны суратларын кёребиз. Алайда таулу кийимле да бардыла, Къарачайны тарыхы бла байламлы китапла да. Келгенле алагъа да бек сейир этип къарайдыла. Бери уа

Россейни кёп шахарларындан, эллеринден, тыш къыралладан окъуна келедиле адамла. Къарачай-малкъар халкъны тюрлю-тюрлю ашарыкъларыны татыуларын да кёрюп кетедиле.

– Малкъар хычинлени уа бютюнда бек жаратадыла, – дейди Мусса.

Жылдан-жылгъа ол  бу тийреге жангы журтла къошмай къоймайды. Бери кёп туристле келгени ючюн, тийрени адамына базар да ишлетгенди. Анда къарачай тиширыула жюн затларындан сора да,  аш-азыкъ да сатадыла.

Мусса аланы барын да тёшлени, сыртланы къаздырып алай ишлетгенди. Башында айтханымча, аны адам улу угъай, табийгъат таула бла бирге ишлеген сунарса.

Шахарладан келгенле атха минерге да сюедиле. Муссаны, иер салынып, жортууулгъа барыргъа хазырланып тургъан къарачай атлары аланы сакълайдыла. Былтыр а мында альпак ферма да къуралгъанды. Тыш къыралладан  тюелеге ушагъан ламала бла гуанакола,  уэссанла, валий къойла, эхчиле, къолгъа юйреннген къоянла окъуна.

– Жууукъ заманда мында къарачай бишлакъла да чыгъарып тебирерикбиз, - биринчи сентябрьге,  Айранны кюнюне, мында ачыкъ ресторан къураргъа акъылыбыз барды, - деп, хапарын андан ары бардырады Боташ улу. – Анда бишлакъланы да чыгъарлыкъбыз. Аны юсю бла мастер-классла да этерикбиз. Алгъа 1-1,5 тонна сютню хайырланыргъа деп турабыз.

Бал чучхурла къуру ариулугъу бла угъай, мында бардырылгъан тюрлю-тюрлю фестивальла бла да белгилиди. Андан сора да, мында таулу ашарыкъланы фестивалы да болады. Анда уа локъумдан башлап жаубауургъа, хычиннге дери кёп таулу ашарыкъланы кёрюрге боллукъду. Ол кюн бери асыры кёп адам келгенден, аякъ басаргъа жер табылмай окъуна къалады.

Былайда  къонакъ юйге да бираз эс бурайыкъ. Ол да аламат ариу жасалгъанды. Аланы барын да кёргюзте,  Мусса  ушагъыбызны ахырында: «Кёремисе, бери ненча адам келеди? Бери къайтып-къайтып келгенле да бардыла. Биз алагъа бет жарыкълы тюбейбиз. Жерибизни, журтубузну, адамларыбызны, тарыхыбызны, культурабызны юслеринден айтабыз. Сыйлы къонакълагъа малкъарлы къарындашларыбызны, эгечлерибизни санайбыз. Аланы хар заманда да ашыгъып сакълайбыз. 

Бал чучхурлада бираз туруп, табийгъатыны ариулугъуна да къарап, сериуюн хауасы бла да солуп, кёпге дери эсде къалырча, уллу зауукълукъ алып къайтдым.

Османланы Хыйса.
Поделиться: