Энейни жолоучулугъу

Буруннгу заманда греклиле кюйдюрген Троя шахардан къачхан, Рим патчахланы эм биринчилеринден бири Энейни къадары бек сейирди. Айтхылыкъ назмучу Вергилий Энейни Италияда жолоучулугъун кесини «Энеида» деген поэмасында кёргюзтгенди. Эней, аны жашы Юл (Асканий) эм башха троянчыла, тенгизде къайыкъда жюзе кетип, бир жагъада чыгъып тохтагъандыла. Ол жерге римлиле артда Троя деп атагъан эдиле.

Сунмай тургъанлай, жерни тюбюнден кезлеуле чыгъып башлайдыла. Эней анга асыры къаууаннгандан, къурманлыкъ этеди. Аш-суу жарашдырыргъа башлагъанда, адырлары болмагъанлары ангылайдыла. Будай къалачларын ала отха кёмюп биширгендиле. Алай ол азыкълары кёпге жетмегенди. Сора Юл, ойнап: «Энди хант къангаларыбызны да ашамасакъ, мадар къалмагъанды» - дегенди. Аны айтханын эшитмегенча этип къойгъандыла.  Ол кезиуде Эней туруп, эки къолун да кёкге тутуп, айтханды:

 - Мени эсимдеди Тейриден келген ауазны айтханы. Ачлыкъ сизни белгисиз жагъагъа чыгъарыр. Анда сиз хант къангаларыгъызны да ашарсыз. Сизни къыйынлыкъ жолоучулугъугъуз аны бла бошалыр. Айтылгъан керти болду.

Ызы бла жангы къурманлыкъгъа хазырланыу башланды. Ол кезиуде кесерге деп тутхан тонгузлары ычхынып, къачады. Эней аны ызындан болду. Тонгуз иги кесек баргъандан сора, арып, тёбеге жатханды. Алайда аны тутуп, Тейриге къурманлыкъгъа кесгендиле.

Бир ауукъ замандан Энейни кемелери Латин патчахны жерине жетедиле. Аны къаласыны къатында Аполлоннга жораланнган эски лавр сюеле эди. Ол аны тапсызгъа санап, билгичлени чакъыртады. Сора аладан бири айтады: «Бир къыралдан башхасына ётюп, аллына чыкъгъанны кесине бойсундуруп айланнган батырны эм аны аскерин кёре, бу жерде ол патчах боллукъду», - дейди.

Энейни келечилери къолларында оливка бутакъчыкълары бла къаланы къатына жууукълашханларында, патчах алагъа жарыкъ тюбегени андан болгъанды. Латин Эней бла байламлыкъ жюрютюрге сюйгенин билдиреди эм троячылагъа къыралыны жартысын саугъагъа береди. Андан сора Эней аны къызы Лавинияны къатыннга алады. Аны Турн деген къыралны патчахы эшитеди. Латин къызын анга берирге унамай, башхагъа тийишли кёргени ючюн ол троянчылагъа уруш ачады.

Ол заманда Эней, кесине болушлукъ излеп, Рим шахар къураллыкъ жерде жашагъан акъылман Эвандаргъа келип, аны бла оноулашады.

 - Турн къыралда, - дейди ол, - этрускланы шахары Цереденден кюйсюзлюгю ючюн къысталгъан Мецензий патчах жашайды. Урушха хазырлана туруп, алайчыгъын эсингде тут. Андан уллу хата чыгъаргъа боллукъду.

Этрускла да троянчылагъа къошулуп, Турнагъа уруш бла киредиле. Ол урушда Эней Мезенцийни ёлтюреди, аскерин да ууатады. Латинаны бла Лацийни жерлерин бирикдирип, къадарларын ёмюрге байламлы этеди.

Таурухда айтылгъанына кёре, Энейни жашы Юл Лавийни шахарын жаратмайды. Сора айырылып, кюнчыгъышда тёппелеге кёчюп, Альба-Лонгу деген жангы шахарны ишлейди. Аны туудукълары патчахны къызы Рея Сильвия Ромул бла Рем деген эгизлени тапхынчы, бир ненча ёмюрню анда башчылыкъ этгендиле. Артда Римден Юлиев деген тукъум Юлдан жайылгъанлагъа саналады. Гай Юлий Цезарь, Римни биринчи императору Август да ол тукъумдандыла.

Жюз жылланы ичинде ол таурухха ийнаныу, кёз къарам да тюрлене келгенди. XVII-XVIII ёмюрлени ахырында ол затлагъа илму кёзден къарап башлагъандыла. Сёз ючюн, италиячы алимледен бири Энейни юсюнден хапарны толусунлай ётюрюкге санагъанды: «Болмагъан затны туудуруп, римлиле тарыхха къошулургъа  кюрешедиле», -деп жазгъанды ол.

Алай археологла тапхан белгилеге, бурун заманладан къалгъан затлагъа кёре, Эней Италияны халкъларына римлиле Грецияны ууучлагъынчы да белгили болгъаны тохташдырылгъанды. Бек алгъа Энейни суратлары болгъан къошунла, артда уа бет тюрсюнюн кёргюзтген сын ташчыкъла да табылгъандыла. Аллай суратла этрускланы къабырларында да чыгъадыла. Ол бизни эрагъа дери бешинчи ёмюрде болгъанды. Андан сора да, аланы шахарларында VI ёмюрде ишленнген статуэткасы табылгъанды. Сын ташда уа кюе тургъанТроядан Эней атасын кётюрюп чыгъарып келгенлей ишлегендиле. Аны юсюнден римли таурухланы биринде да айтылады.   Сунмай тургъанлай, Энейни бла этрускланы юслеринден айтыу керти болуп чыкъгъанды. Римлилени угъай да, этрускланы да ол сюйген жигитлери эди. Бюгюннгю алимле Эней бла Мезенцийни тарыхха къошмагъанлыкъгъа, Эней этрускланы жанларында болгъанын археологла ачыкълагъандыла. Таурухха ётюрюкгеча къараудан тайып, тарыхчыла бла археологла ол Лацияны жагъасына чыкъгъанына тюшюннгендиле. 1957 жылда бир гитче элчикни къатында эрттегили юй керекле бла адамла кюн сайын хайырланнган затла табыладыла. Сора дагъыда бир бёлек жылдан ол жерден 50 метр узакъда 13 гыйы табылгъандыла. Тохташдырылгъаннга кёре, ала бизни эрагъа дери VI ёмюрден болгъанлары тохташдырылгъанды.

Эней бла байламлы таурухда Турн жигитни юсюнден да сёз барады. Басхан ауузунда Тырна-Аууз деген шахар барды. Ол Тырна-Тары деп кёчюрюледи. «Турн» эм «Тырн» деген сёзлени тенглешдирип къарагъан, аланы жазылыулары, магъана жаны бла ушагъанларын ангыламай болмаз. Дагъыда малкъарлылада Энейлары деген тукъум да барды. Аладан сора да, бу тукъум башкирлиледе да тюбейди.

Илмуну хайырлана, «этруски» деген сёз юч тюрк сёзден къуралгъанын кёребиз: «эти+ру+еск» (жети тукъум-эски). Этругия областьны да юч тюрк сёзден къуралып тургъанын кёребиз: «ети+ру+ери» неда «жети тукъумну жери». «Къаллай жети тукъумну юсюнден барады сёз?»-деген соруу тууаргъа боллукъду.

Тарыхха кёре, этрускла огъузлула болгъандыла. Таурухха кёре, Огъуз Ханны алты жашы болгъанды: Къон, Ай, Юлдуз, Кёк, Тау эм Тенгиз. Алагъа аталарын къошсанг а, жети болуп кетеди. Тюрк халкълада жети деген сёзню сыйлылыгъы да андан жюрюйдю. Жетеуленни сыйлаугъа уллу магъана берилгенди. Дагъыда къарачай-малкъар халкъда да жети атагъа дери санай билиу бек магъаналыды. «Жетегейле жети кере айланмай танг атмаз», - деп да бошдан айтыла болмаз. «Темиркъазакъ» деген жулдуз а Огъузну юйюне саналгъанды. Анга бизни халкъда «Чолпан жулдуз» дейдиле. 

Этрускланы харфлыкъларында да, таулуладача, «в» жокъду. Аны «о» таууш бла белгилейдиле. «Оер ей ай» неда, башхача айтханда, «Юйюрню кёбейтген ай» деген магъанада жюрютюледи. Бизни тилде эм этрускланы тиллеринде да ол бирди. Айтхылыкъ Вергилий айтханнга кёре, этрускла Кавказ тюрклюледе да болгъандыла. Кесини чыгъармасында ол былай жазгъанды: «Дидона (Корфогенлени бек бай тиширыуу) Энейге къарап кёп турду. Къарагъанда да эс этип, башындан аягъына дери…. Ахырында, тёзюмю тауусулгъанда, айтды: «Угъай, сен да Тейрини жашы тюйюлсе. Тукъумунг да тюйюлдю Дарданладан. Кавказда жашауну бек къыйын айланчында туугъанладан бирисе». Гомер кесини «Илиадасында» къурагъан сыфат Вергилийни «Энеидасында» андан ары ачыкъланады.

Битеу бу затла биз башында айтхан затлагъа шагъатлыкъ этедиле. Бизни миллетде да Энейланы тукъум болгъаны халкъыбыз жер жюзюне жаратылгъан буруннгулуладан бири болгъанына шагъатлыкъ этеди.