Къарачай-малкъар элберлерини жюрютюлюу энчиликлери

18 мая, 2024 - 10:30

Бизни газетибизде ана тилибизни  бёлюмлерини, аны жюрютюлюуюню, магъанасыны юсюнден да илму къыйматлы материалла дайым басмаланнганлай турадыла. Бу жол а Гуманитар тинтиуле бардыргъан  институтну къарачай-малкъар фольклор бёлюмюню илму къуллукъчусу Локияланы Жаухар тилибизде элберлени юслеринден жазгъанды да, окъуучуларыбызны аны бла шагъырей этебиз.

Къарачай-малкъар элберле, магъаналарындан тышында, формаларына эм тематикаларына кёре кёп тюрлюдюле. Алада халкъны жашау турмушу, адет-тёрелери, дагъыда аны кибик башха ышанлары кёрюнедиле. Элберле къарачай-малкъар фольклорну логика магъанада къуралгъан женгил эм булжутуу жанрыдыла. Ала асламысында эки кесекден къураладыла: биринчиси - бир затны энчиликлерин, сыфатын, формасын билдириу; экинчиси – жууап бериу. 

Элберлени тематикасы кенгди, ала жашауну кёп жаны бла байламлы къураладыла. Алада жашырылгъан зат, жаз тил бла айтылады, дунияда бир бирге келишмеген затла ушатылып да кёргюзтюледиле. Сёз ючюн: Бахчада алтын кюнчюк аягъына сюелип (чёплеу). Мында жангыз аягъында сюелген чёплеу алтын кюнчюк бла тенглешдириледи; Эки къарындаш сууну эки жанында жашайдыла, суудан бир бирге ёталмайдыла (тенгизни жагъалары). Былайда тенгиз жагъала эки къарындаш бла тенглешдириледиле; Бир шинтигим барды да: аны сюймеген да жокъ, андан тюшмеген да жокъ (къуллукъ). Бу элберде шинтик къуллукъ бла тенглешдириледи. 
 
Элберлени эки уллу къауумгъа бёлюрге тийишлиди. Биринчиси - жангыз бир сыфат берилген бош элберле: Бир къалада – минг тешик (элек); Башы – таш, тюбю – таш, ортасында – баш (таш макъа); Экинчиси - къуралыуларына кёре  бир болумну хапарлагъан къош элберле: Эрттенликде тёрт аякъланып жюрюйдю, кюн ортада эки аякъланып жюрюйдю, ингирде уа юч аякъланып жюрюйдю (адам: сабийлик, жашлыкъ, къартлыкъ). 
 
Дагъыда элберле турушунлай соруу халда къуралыргъа да боладыла. Сёз ючюн: 
 
Адам дунияда нени унутмайды? (Туугъан жерин); 
Адамны адамлыгъын не танытады? (Иш); 
Адамны къанаты неди? (Билим); 
Билимни ачхычы неди? (Окъуу). 
 
Элберле жаз тил бла айтылып, башха сыфатлагъа бёленип, алай берилирге да боладыла: Темирден ауур, бичакъдан жютю (сёз); Эл ашагъан эмеген (тирмен); От жагъада къумгъан, кёзчюклерин жумгъан (киштик).
 
Къарачай-малкъар элберлени тинтген заманда, аланы бир энчилигине эсибиз бурулады. Алада бир деген санау аслам кере  къатланады. Сёз ючюн, «Къарачай-малкъар ойберле бла элберле» деген китапны тёрели элберлеге аталгъан бёлюмюнде бир деген санау 200-ден артыкъ элберде тюбейди (бир тенгим барды да; бир атым барды да; бир затым барды да; бир ёгюзюм барды да; бир келечим барды да; бир келиним барды да; бир къызым барды да, бир юйюм барды да, бир шинтигим барды да). Эс этип къарагъанда, бир деген сёз затны санын угъай, асламысында бир затны белгилегени шартды. 
 
Элберле къарачай-малкъар фольклорну башха жанрлары бла байламлыкъда да эркин жюрютюледиле, алада эпитетле, сёз бирлешле, тёрели сыфатла, суратлау шартла, семиртиу халда суратланыу амалла, тенглешдириуле да эсленедиле. Сёз ючюн: Анада – беш бала, бешиси да – бир атлы (беш бармакъ); Къарадан акъ, жюнден жумушакъ (къар). 
 
Бу жанр элберни айтханны, тынгылагъанны да оюм этерге, тюрлю-тюрлю затланы тенглешдирирге да юйретеди. Жанрны баш борчу, бир затны энчилигин, адамны эсине терен салыуда угъай, оюм, сагъыш этерге, сюзе, тенглешдире билирге, соруугъа тюз жууап табаргъа юйретиудеди. Элберле оюм халда айтылып, сабийлени, абаданланы да эслерин кючлейдиле, ангыламларын ёсдюредиле, тиллерин байыкъландырадыла. 
 
Белгилисича, тамата тёлю, элберлени юсю бла сабийлеге табийгъат болумланы, жаныуарланы дуниясын, жашауда магъаналы затланы насийхатлыкъ этмей ангылатыргъа онг табады, аланы акъылларын, суратлау дунияларын, битеудуниялыкъ къарамларын, миллетни адет-тёресин, маданиятын, тил байлыгъын багъалай билирге юйретеди. 
 
Алай бла, элберле къарачай-малкъар миллетни жашауунда магъаналы жерни аладыла, эстетика халда жюрюйдюле, ёсюп келген тёлюге жашауну хар болумун оюмлатадыла. 
  • 18 просмотров
Поделиться: