Таулагъа, таулулагъа да энчи хурмет бла жазылгъан тизгинле

Кеси заманында аты айтылгъан устаз Геннадий Коммодов малкъар халкъны огъурлулугъуну, аланы жашау болумларыны, тауланы да юсюнден кёп оюмларын къагъытха тюшюрюп къойгъанды. Аллай эсгериулеринден бирлери басмада да чыгъа тургъандыла. Бу жол да аны таулуланы кёчгюнчюлюкден тарыхлы Ата журтларына къайтхан биринчи жылларыны юсюнден жазгъанларындан юзюклени газетибизде берирге кёлленнгенбиз.

Огъурлу Сагъыт бла Шапий

1957 жылда, малкъарлылагъа туугъан жерлерине къайтыргъа жол ачылгъанлай, Ышхалукъагъа 26 малкъар юйюр келеди. Ала шыкъычыла эдиле. Аланы кеси эллери ол кезиуге иги да тозурап эди. Тюзюнлей кёчюп барып жашау этип башларгъа къыйын. Ол себепден ол юйюрлени орналыр жерлери Ышхалукъа болуп къалды. Аланы барына да аламат иги тюбедиле бу эллиле, бир бирине ал бермегенлей, юйлерине чакъырып, ышыкъ тапдырыргъа кюрешедиле. Малчыкъла къураргъа да болушадыла.

Бизни тийреде Мечилары тохтайдыла. Айтхылыкъ Кязимни жашы бла къызы. Шапий бла Сагъыт. Къоншула аланы огъурлулукъларын, иш кёллюлюклерин, халаллыкъларын терк окъуна эслейдиле. Бир заманлада, Кязимгеча, Сагъытха да адамла не жумумшлары бла да келип башладыла. Ол да аланы артха бир да бош къайтармагъанды, жумушларына къарагъанды, айтханларын тынгылы этгенди. Артыкъда темир ишге уста эди Сагъыт. Ол жаны бла уа элде азмыды иш. Ол себепден Сагъытха жумушлары бла келиучюле кёпден-кёп боладыла.

Шапий, бир халал жан, тюбегенде сабийге берир ючюн, хуржунунда дайым татлы затла жюрютюучю эди. Юйню ариу тутхан. Кесин да ариу жюрютген.

Ол тийреде жашагъанла, изеу этип, алагъа юй ишлеп берирге деп келишдиле. Ол иш битеу тийрени ишине айланып къалды – хар адам да келип, къолундан келген жумушну кёлю бла, ыразы болуп, тындырып кетеди.

Биринчи кере жыйылгъаныбызда, юйню таш мурдорун салдыкъ. Бир жанын кесим къаладым аны. Шапий а изеуге азыкъ этеди. Бир да

 кетмейди бюгюн да ауузумдан къалай эсе да тауча къууурулгъан картофну татыуу.

Жангырыуну жолунда

Ол жыл окъуна бизни школгъа директоргъа Бабаланы Аскербийни жашы Магометни салдыла. Ол, директор болуп, жаз каникулланы кезиуюнде келди. Аны себепли школгъа келген юй сюртюучю, эшик-терезе бояучу бригадаланы иги кесек кюнню ичинде школгъа келгенлерине эллиле да, окъуучула да, сейир этип, къарап турдула. Аланы ишге эринип узалгъанларын кёрюп, этген ишлери хоча болмагъанын кёргенден сора, Магомет, къурулушчула бла ортаны айырады да, солуп тургъан устазланы бир къауумун, аланы ичлеринде мен да барма, ишге чакъырып къояды. «Школну кесибиз жангыртайыкъ, алай этсек тап боллукъду – тынгылы этилликдиле бар ишле, артда ажым этмезча боллукъбуз барыбыз да», – дейди. Школну жангыртыугъа берилген ахчаны ол мытыр ишчилеге бергенинден къалгъанын да хакъ халда юлеширге айтады. Угъай демейбиз, Аллах ючюн.

Устазла ол тёленирик ахчачыкъгъа да алданмагъан эдиле, аланы алдагъан – школгъа тынгылы ремонт этиллиги эди. Директор кеси да бизни бла теппе-тенг ишлеп турду. Окъуу жыл башланыр кюннге школну танымаз эдинг, ол жаппа-жангыдан ишленнгенча кёрюндю. Алай директор устазланы асламысы бла иш юсюнде танышды. Биз аны, сёзюн эшитген бла да къалмай, иш юсюнде да кёрдюк, багъаны анга кёре бичдик.

Биринчи сентябрь сабийлеге да, ата-аналагъа да, устазлагъа уа таза да байрам болду – ала бары да, школну тазалыгъына, ариулугъуна къарап, бирден къууандыла. Ол а, сейир этмегиз айтханыма, – сабийлени окъуугъа кёз къарамларын да иги жанына бурургъа болушду.

Жолоучулукъ

1960 жылда жаз айланы биринде манга Ростов областьдан тамата къарындашым келеди. Биз бир бирни кёрмей кёп жыл тургъанбыз. Тансыкъ эдик бир бирге. Ол да, Ростов да Кавказгъа саналгъанлыкъгъа, бу тийрелеге келгени биринчи эди.

– Башха миллетлени ичинде къалай жашайса? Жашауунгу бир кёрейим. Солуу кезиуюмю мында ётдюрюргеди муратым, – дейди ол келе келгенинлей окъуна.

Анга жауапны артдаракъ, ол кете туруп, берирге айтып:

– Да кесинг бир кёр, къара, сына, – дедим.

Бизни тийреде бир юйюрде той болады. Мени да чакъырадыла ары, къарындашымы элтип барама… Андан сора кёп да турмай орамыбызда бир бушуу да болады – бир иги адам ёледи. Алайгъа да бирге барабыз да, къарындашым битеу келгенле башларында бёрклери бла сюелгенлерине сейир этеди…

Ол кезиуде Магометни туугъан тыпыр ташларын бир кёрюп келирге эсине тюшеди. Тёбен Холамгъа барыргъа керекди. Ары уа улоуму табыллыкъды, жаяулай барыллыкъды.

– Тауланы былай жууукъда кёрюрге сюемисиз? Келигиз мени бла, – дейди.

Биз кёп тилетмедик да, тебиреп къалдыкъ.

Биринчи кюн къалын агъач басхан тау этекле бла барабыз. Дыркъыла, суу ашагъан къапхакъла. Жол ыз окъуна болса уа! Магомет урушха дери жыллада былайланы жюрюп тургъанды атасы бла Нальчикге. Ингир алагъа Къара-Суу элге жетебиз. Анда уа школну директору Аттоланы Анатолий, Бабаланы Магометни танышы, шуёху, не айтдыраса, бек жарыкъ болады. Къонакъ этеди.

Эрттенликде Холам-Бызынгы тар бла ёрге айланабыз. Чюй ташланы юслери бла, къуугъуннга баргъанча, секире-секире келген Холам череги, жюз жылланы былайтын келип, мермер къаяланы кесип, кесине ыз ишлегенди. Тар бошала келеди да, эркинирек жерлеге къутулабыз. Тёшле башланадыла, бир тикле. Ала бир ненча къычырым болур дерча бийиклеге ёрлеп кетедиле. Тёбен Холам эл Холам черекни онг жагъасында тёшде орналыпды. Магомет алайда чапмай атламайды. Элине тансыкъдан, аякъ тюбюнде чёп сынмайды. Элге барсанг а, аллайгъа баргъын – эл жокъ, таш хурула, тот габу талагъан мор буруула. Жангыз да бир топуракъбаш юйчюк сюеледи. Бабаланы юйлери. Эшиги, терезеси кетип, ичи да – ылызмы. Арбазны тюз ортасында бир уллу жассы таш. Магомет анга чёгеди. Чёгеди, башын эки къолуна салып, бетин арбаз къарасына къаратып жиляйды. Бу ташны юсюнде аны атасы намаз къылгъанды. Аны атасы, аны атасыны атасы да… Ол уялмайды жилягъанына. Ол жиляй тургъанын сезмей тура эсе да, алайды. Мен а, аны кёз жашларын кёрюп, бир тюрлюле болама – жашагъан дуниямда эр кишини кёз жашларын ма муну бла экинчи кере кёреме…

Таулуланы юсюнден

Магомет ол жассы ташдан ёрге кётюрюледи да, аны кёргенлей, сагъышларым кёз туурамдан ташаядыла.

– Да, – деп, терен кючсюнеди да, ауазын кётюрюп, – энди ёргерекге чыгъайыкъ, Жаболаны фермаларына, – дейди. – Кече да анда къалырбыз. Тамбла ингир алагъа уа Огъары Малкъаргъа ауарбыз.

Бир кесек барып, тёшлемеде солургъа олтурабыз.

– Шыкъы уа къайсы жанындады? – деп сорама.

– Ма-а, ол жанында, кёремисиз, булутлагъа къысылып тургъан бурууланы. Бал чибинни балауузлары кибик, къаялагъа жабышып тургъан юйчюклени кёремисиз? Хапаргъа кёре, анда абери къалмагъанды. Жаланда Кязимни юйчюгю бла гюрбежиси бардыла.

Ингир ала кенг ёзеннге чыгъабыз. Узакъ болмай бир къая сюеледи: бир жаны сыйдам, къысыр. Тюбюнде къош. Андан ары уа – кютюуле. Къошдагъыла чыгъадыла аллыбызгъа. Бирини къолунда – челек, бирсини уа къолунда ичи толу гоппан. Ол а айран. Узатадыла. Алгъа мени таматам Володягъа.

– Неди бу? – деп сорады, шыбырдап, кёз къыйыры бла къарап манга Володя.

– Ичип кёр да, билирсе, – дейме мен да, аныча, шыбырдап.

Андан сора ала бизни бла, къол берип саламлашадыла. Володя гоппанны тындырады. Сора бизге бердиле айран. Аллай айран не ары дери, не андан сорасында ичмегенме: айранны юсюнде сары жау гулмакчыкъла.

– Энтта да ичеригем, бераллыкъмысыз? – дейди къарындашым.

– Аллах-Аллах! Ич къаллай бир сюйсенг да, – дейдиле да жашла. Ичебиз. Къанабыз. Ингир къарангы уа къалай эсе да, кесин билдирмегенлей, жетип къалды.

Магометге жууукъ жетген Газаланы Сейпуну юйюне экинчи кюн ингир бола жетдик. Сейпу бек жарыкъ болду, къууанды келгенибизге. Къургъакъ кийимле берди да, жибиген кийимлерибизни алышдырдыкъ. Аш юйчюкде жарагъан стол къурады да, сыйланып жатдыкъ.

Эрттенликде уяннганыбызда, кийимлерибиз жууулуп, итиу урулуп, хаппа-хазыр этилип тура эдиле. Аякъ кийимлерибиз да жау сюртюлюп, жылтыратылып.

– Тиширыула кечени узуну была бла кюрешип, жукълагъан иш да болмазла, – деди къарындашым.

…Солур кезиую тауусулуп кете туруп сорама къарындашыма:

– Ол биринчи кюн манга соргъанынгы унутмай турамыса?

– Унутмагъанма. Манга жууабынг да керек тюйюлдю. Жууапны кеси кёзюм бла кёрдюм.