Эрттегили халкъ жырлада тиширыуланы сыфатлары

Жашауда не заманда да аты айтылгъан эр кишини къатында аны уллу ишлеге таукел этген, жолгъа ашырып, аллына къарагъан, аны ызын жерде къалдыргъан тиширыу сюелгенди. Бизни эрттегили жырларыбызда да айтылады аллай ариуланы юслеринден. Алай а жашау жашауду, тиширыуланы да кёп тюрлюлери тюбейдиле, бизни тиширыула уа ол эрттеги жырлада да тазалай, таукеллей, иш кёллюлей къаладыла. Бу энчиликле, башхала да киргендиле эрттеги ата-бабаларыбыз такъгъан жырлагъа.

«Акъ тайчыкъ» деген бек эрттегили жыр, тюшню бла тюнню арасындача, жомакъ, фантазия халлыладанды. Жыр Трам ханны жылкъысын кютген Таугерий деген жашны атындан айтылады. «Акъкъуш эди анамы аты», – дейди ол. Ол анасына айтады бар анда тизгенин, къалай къыйналгъанын да: Ой, тай-тай, анам, ой, тай-тай, жаным, / Нек туугъан эдим мен бу дуниягъа, ой, анам?»

Жырда Таугерийни сейирсиндирген шарт: ол жарыкъ кече хан арбазда, къабакъ эшикле ачылып, бир бууурул байтал учуп чыкъгъанын кёреди: «Тейри, ол къызды!» – дейди кеси-кесине. Ол аны ханны тос къатыны сунуп, уялады, халжарда бугъунады. Дагъыда, тёзалмай, айгъыргъа минип, къызны ызындан болады. Ол къыз атлы, жюзюгю бла кюнню къамата, ёзенни энишге бурулады. Жаш, не женгил барса да, къызны жеталмайды. Бир жерде уа, аты абынып, иерден чартлап кетип, тёрт кере бурулуп, къысыр къаягъа тиеди, алай анга жукъ болмайды. Мудах аты кишнеп, тохта деп билдиреди, сора жаш, къопханлай, таш халгъа киргенча болуп къалады.

Ол заманда аллына келип тохтайды ол дуу жаннган къыз атлы. Ол:

Эй, улан, не этесе былайда,

Таш да жарылды, жол да бюгюлдю,

Сен а тураса сирелип, таш болуп, ташны къатында? – дейди.

Ол ханны жангыз къызы Кюнсулуу болады. Ол жашха жазыулары башха болгъанын, аны къатында таш тюбюнде бир башха жашха белгиси болгъанын да айтады. Сора, къарындаш бол да манга, бизге болуш деп тилейди. Дагъыда: «Ызымдан жетейим деп кюрешме, Мен желме, сен а къая, жеталлыкъ тюйюлсе», – дейди. Башха тилеги уа:

Къонакъгъа тежеп, соя турма акъ тайланы,

Акъ тайланы ичинде тамгъасыз акъ тайым барды,

Аны тапсанг, табарса таш тюбюнде белгими да,

Олсагъатда аны оноуу сеникиди, – деп, учуп кетеди.

Жаш а къайтып, Трам ханны къаласына келеди. Мудах хан анга къызыны хапарын айтады. Атасыны осуяты болгъанды Трам ханнга, къыз тууса, акъ байталгъа миндирип, биргенге айландыра тур деп.

Энди уа къаланы башындан

Учуп чыгъады да, кеси жангыз

Жер жюзюн аулап къайтады, – дейди ол, къайгъырыуу тынчлыкъ бермей.

 

Борч этип айтады хан жылкъычы жашха, къызымы ызындан къара деп. Аны ючюн анга атын да, къыз тургъан къаладан алтын ачхыч да береди. Алай а, жетмиш жыл озгъанда да, хан ауушханда да, жаш акъ тайны излейди, къыз а къаладан чыкъмайды. Ол тамгъасыз акъ тайны тапхынчы, чыгъарыкъ тюйюлдю. Баям, бу жыр адам, барып-барып турса да, умутуна жеталмагъаныны юсюнденди.

«Аланла жыры» да башында айтылгъан ёмюрле бла белгиленеди. Жыр, «тенгизлиле ёзенлеге кирип», кеси эркинликлери, журтлары ючюн къазауатха чыкъгъан алан жигитлени атларындан айтылады. Анда ана эсгериледи бир ненча кере: «Жарлы анам, барабыз Тенгиз къапха», къайтхандан сора уа: «Аналагъа баш урурбуз, къаплана», «Хурмет эте алан жашлы анагъа», – дейди жырчы.

Къызланы юслеринден а былай айтылады: «Бизни къызла эки эшме атарла». Жырда дагъыда бу тизгинле бардыла:

Кёк гюлменди къысылгъанды тойлада,

Акъ гюлменди кийилгенди отоуда,

Бал жагъайыкъ алан къызгъа, хей, маржа,

Тухтуйланы хазырлагъыз, аланла!

Акъсакъ Темирни аты сагъынылгъан жырла, баям, бары да ол кезиуледе этилгендиле. Аладан экисинде жигит эгечле Зурум бийче бла Акъбилек бийче сагъыныладыла. «Сейир ариулугъу болгъан, жым-жым жылтырай тургъан чий алтын бетли къудас чачлы» Зурум бийче, душманыны къолуна тюшмез ючюн, тёгерегин кёселе алгъан къаласындан ат белинде секирип ёледи. Ариулугъу толгъан айгъа ушагъан Акъбилек бийче уа къарындашы бла бирге чыгъады жау бла сермешге. Хорланнганда уа, этегин жандырып, кесин къаядан атады.

«Къара боран» да ол заманлада къуралгъан жырладанды. Анда акъсакъ Темирланны кёсе аскерчилери тиширыулагъа салгъан къыйынлыкъны юсюнден да айтылады: «Къалаланы, къуш уялача, оялла, Къатынланы элсиз, эрсиз къоялла», «Аналагъа бугъоу сынжыр салалла»… Жырны ахыры уа чакъырыу бла бошалады:

Жаш къызланы жесирликге берирча,

Таугъа кирген биз хорламаз жаумуду?!

Ол кезиуге аталгъан тиширыула этген бир къауум кюйле да сарын болуп сакъланадыла. Ол санда эгечи къарындашына этип, «Азнауурну кюйю», «Эгизле анасыны сарыны», «Къазауатда ёлген эрине къатыны этген кюй».

«Дюгербий» деген жырда Чегем ауузунда Лыгыт элинде батырны тёрт къызы – жарыкъ жаннган жулдузу болгъаны айтылады: Асыл, Оймакъ, Кёгюрчюн эмда Жумарукъ. Ала бугъей суулада жуууннгандыла, чепкенлеге жибек халы сууургъандыла, кийиз ургъандыла… Дюгербийни къабагъын кёсе душманла сюнгюле бла къагъадыла эмда къызларын мингчиге берсин деп буюрадыла. Алай болмаса, тюп этерлерин да билдиредиле.

Жигит Дюгербий кёселени къазыкъ бла тюйюп, ауузларын къаннга бояп ийеди. Алай а душман – кёп, лыгытчыла аз эдиле. Сермеше келип, къарыуу къойгъанда, Дюгербийни батыр къызларына къачыгъыз деп къычырады. Къызла садакъ, балта къоллу болуп чыгъадыла таугъа, жолда онгларына кёре уруш эте барадыла, артда уа жаула жууукъ жетип, тёгереклеринден алгъанда, беллерине салам духла байлап, аланы жандырып, къаядан секиредиле. Аланы юслеринден жырчы былай ариу айтады:

Таматасы Асыл эди, акъ тауукъ,

Экинчиси Оймакъ эди, ойнауукъ,

Кёгюрчюнню бели къарыш болмаед,

Жумарукъ да жырчы эди, бир зауукъ.

«Атокъ» деген жырда да акъсакъ Темирни къара туман болуп, Уллу Бахсаннга келгенини юсюнден айтылады. Элине баш болуп тургъан Атокъну атындан айтылады жыр. Ол, Темир ханны къынасакъал атлылары бла кюрешге чыгъа, жашау нёгерине алай айтады:

– Ой-ий, Акъкъуу, мен да ат юсюнде туралсам,

Жау атлыланы артха буруп, къууалсам,

Уой, Акъкъуу, жюрегими да чырагъы,

Сен аны кёрюб а, Уллу Бахсан къууанса,

Къурманлыкъгъа ючлю ууанык соярса,

Тейрибизге да юлюш чыгъарып къоярса.

Алай болмай, Атох сермешде жан берсе, Акъкъуу, «акъ бетин къызыл къаннга бояп», къан чериуле къырылгъан тюзде аны тор атын излер, Адыр-Сууда къара ташладан жыйып, Ючкум элинде баш иесине кешене ишлер.

Темирланны заманында этилген жырла жигитликни юлгюсюдюле. Ол батырланы дагъанлары болуп тургъан тиширыула да киргендиле ол эрттегили, алай а бюгюн да айтылып, жашап тургъан эсгертмелеге.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: