Тёлюледе унутулмай сакъланырча

Мен эслей келгенден, бюгюнлюкде халкъыбызны жаш тёлюсюню  миллетибизни тарыхына, жашау турмушуна, оюнларына, жырларына бла тепсеулерине сейири уллуду. Бютюнда ала телевидение, радио неда интернет болмагъан кезиуде жаш адамла заманлары зауукълу ётерча къаллай амалланы хайырланнганларын билирге сюедиле. Кертиси бла да, шёндюгюлени асламы бир бирлерине тюбеселе окъуна, 10 минутдан телефонларына аралып, кеслерин къайры келишдирирге билмей тебирейдиле. Бир 20 жыл алгъа окъуна хал иги да башха эди. Сора бир ненча ёмюрню алып къарасагъ а, бютюнда сейир болгъанды бизни ата-бабаларыбызны жашаулары. Бизни ата-аналарыбыз орамдан юйге жыялмаучу эдиле. Шёндю уа кёплени тенглери бла ойнаргъа окъуна къыстаялмайдыла. Ол жарсырча шартды, былай алып къарагъанда.

Бу кюнледе мени къолума юй библиотекамда студент жылладан тургъан «Къарачай-малкъар халкъ оюнла» деген китап тюшгенди. Аны авторлары кёп болмай ауушхан Таумырзаланы Далхат бла Байрамкъулланы Хамитди. Эсимдеди, Далхат бла тюбешиуню бизге малкъар тилни бла литератураны кафедрасы къурагъан эди. Китапланы да хар бирибизге да акъсакъал кеси насийхат сёзле бла берген эди. 

Миллет хазнабызны ачыкълауда, бу китапны магъанасы болмагъанча уллуду. Анда ууакъ сабийледен башлап абаданлагъа жарагъан оюнла жыйылыпдыла. Битеу да аланы саны 200-ге жете кетеди. Ол къаллай байлыкъ болгъанын биз алыкъын толусунлай ангыламайбыз. Не кеп санлы халкъда да жокъду аллай бир сейир оюнла бла санаула. 

Сёз ючюн, оюнла ючжыллыкълагъа окъуна бардыла. Алай быллай затла миллетибизде унутула баргъаны себепли, газетибизде сизге аланы юслеринден айта турлукъбуз. Бюгюн аладан бек гитчечиклеге жарарыкълары бла шагъырей этерге сюебиз. 

Биринчи оюнну аты «Бешик ташды». Мен оюм этгенден, муну илляула болмагъаны себепден къурагъан эдиле ата-бабаларыбыз. Сабийни булжутууда ол бек аламат мадарды.  Барыбыз да билгенден, халкъда бешикни тёрт къулагъын белгилеген атла жокъдула. Бу оюнну башлардан алгъа, бешикни 2 ал къулагъына созулгъан бау къысып, эки арт къулагъындагъы баугъа иничке шынтагы халыны болушлугъу бла тартдырып, ортасына чыпчыкъ жумуртхагъа тенг тешикли 3 таш сууурургъа керекди. Тешик ташла - бешик ташла, артха, алгъа да жюрюп, сабийни къууандырып турадыла. Сабийчик баудагъы ташчыкъланы тартып, тюртюп, буруп ойнайды. Ынна уа ол  кезиуде анга бешик жырын айтады:

Дингил-дингил, дингил-дингил, 
Гитчечикге гыржын тугул.
Дингил-дингил, дингил-дингил,
Алтыныма дарий журун.

Атангы, анангы сюйгюн, 
Суу боюнунда темир тюйгюн, 
Кюзгюде кесинге кюлгюн,
Аппаны, ыннаны кёргюн.

Ойнай, ойнай, ариу ёсгюн,
Жети атаны саулай кёргюн.  
Кёпюрден жыгъылмай ётгюн, 
Заманынга саулай жетгин.

Бешик оюндан сау къутулгъун,
Аууз сёзюнг сабыр болсун, 
Жаш юлюшюнг хазыр турсун,
Дуниягъа сейирсиннгин!

                                                 «Эки-тёрт»
Топуракъда, майданда болса да, сегиз тёртгюлню ызларгъа керекди. Ол иш битгенлей, оюнну башларгъа болады. Сол жанындан башлап, онг жанында бошаргъа керекди. 

Ойнагъанда бу назмуну тёрт тизгинини сёзлерин жангылмай айтып, хар сёзню айтхандан сора, бир тёртгюлге кирирге керекди.Тёртгюлден тёртгюлге секиргенде, назмуну сёзлерин унутмагъанлай, бир бири ызларындан айтып, эки аякъны да бирден аладыла. Сол жанындан башлап, онг жанында бошагъандан сора, назмуну ахыр сёзюнден башлап, ал сёзюнде бошап, оюнну да алайда тохтатадыла. Ойнагъанланы къайсы жангылмай, секиргенде алжамай эталса да, ол хорлайды. 

Бу халда айта ойнаргъа керекди:

Алты-алты, эки-тёрт,
Келип бизни кёрюп кет. 
Айда-айда, тенгли-сай,
Кимди бизде энди бай?

Сегиз тёртгюлде назмуну ал харфларын салама:
Сол жанындан башлап, онг жанында тюшерге керекди.
Назмуну энди артын аллына жазама:

 Бай энди бизде кимди?
 Сай – тенгли, айда-айда.
Кет кёрюп, бизни келип,
Тёрт-эки, алты-алты.

Ол халда ойналады. Назмуну аллындан, артындан да окъуй билмегенлей, адам ойнаяллыкъ тюйюлдю. Тап къуралса, оюн бек хычыуун болады. Этип кёрюгюз. 

                           Эки-тёрт
Алты-алты, эки-тёрт,
Келип бизни кёрюп кет. 
Айда-айда, тенгли-сай,
Кимди бизде энди бай?
Ай, хей-и-и, хе-ри - раууу!

Аз да къалтырама сен, 
Кел да бизде халны кёр.
Эки-эки, тёрт-алты,
Бизде барды кёп макъы.
Ай, хей-и-и, хе-ри - раууу!

Ачды эшикни Хали –бий,
Чабырынгы гымых кий,
Эки-эки, беш-алты, 
Чыкъды теке баш къаты. 
Ай, хей-и-и, хе-ри - раууу!

Амма, манга баппу бер,
Чабып сууну бурайым,
Къынгыр-мынгыр биз бла
 Кёнчегими жамайым.
Ай, хей-и-и, хе-ри - раууу!

 Алты-алты, эки-тёрт,
Келип, бизде ойнап кет. 
Бек арыгъан болмасанг,
Тюрмен суугъа кесгич эт.
Ай, хей-и-и, хе-ри - раууу!

Жылкъы-къулакъ, суу-аякъ,
Дарманды дей аны оту,
Къаза, къаза кет да тенг,
Аны тюбюн эзме сен.
Ай, хей-и-и, хе-ри - раууу!

Къысха келдинг ызымдан, 
Аман айтсам – къозула. 
Эки-эки, тёрт-алты,
Золку кибик созула.
Ай, хей-и-и, хе-ри- раууу!

                                       «Тунгуч оюн»

Юйюрню ал туугъанына, жаш, къыз болсун, андан сора туугъанла ёлмегенлей жашай эселе, тунгуч дейдиле. Ол (тунгуч) жети шаудандан суу алып, жети чалмандан чыбыкъ сындырып, жети кёпюрден ётюп къайтыргъа  керекди. Бу затланы этген заманда сёлеширге жарамайды. Андан сора тунгуч, жангы келин келген юйден тюп ташлыкъ (сый) келтирип, аш этип, оюннга къатышханланы барын да ашатып, жатдырыргъа керекди. Ойнагъанла тюш кёредиле. Алагъа буюрулгъан къадарны тюш ачыкъ этеди.