Аны жырына таула да тынгылагъандыла

Отарланы Омарны юсюнден бу аламат материалны къатлап окъугъаныбыздан сора, деменгили адамларыбызны кезиулю кере эсибизге тюшюргенбиз. Очеркни 2001 жылда хурметли къарындашыбыз Акъайланы Тахир жазгъан эди. Аны тизгинлерин жангыдан окъуй, акъсакъал жырчыбызны, халкъыбызны ийнагъын кёз туурабызгъа келтирип мудахландыкъ.

Кюнлени биринде бизге, бирге ишлегенлеге, дууагъа барыргъа тюшюп къалды. Барабыз. Таматабыз – къайда да бизге сакъ болуучу Омар – аллыбызда. Салам береди жамауатха, дууа да кеси алдырады. Андан сора Ахматланы Назир хажи алгъа чыгъады да, таматабызны билегинден тутуп, элтип барып, кесини онг жанында олтуртур умут этеди. Таматабыз а унамайды.

Ол кюн кёрдюм мен таулу намысны ариулугъун. Къуранны сыйын бийикде жюрютюуню ахшы юлгюсюн да. Аллай адамла бла жашагъаныма къууанды жаным.

...Эсим жаш заманымда Бахсан аузунда бир аламат кюнюме элтип къойду. Жайны бек ариу кюнлеринден бири. Жюзден аслам адам Бахсан аузуну бек ариу талаларындан бирин толтуруп. Тепсей, жырлай, ойнай-кюле, танымагъанла таныша, таныгъанла бир бирни тансыкълай. Къурманлыкъ къойла союла, къазанла асыла. Шапала уа, ары-бери ёте, адамлагъа аламат шишликлени иссилей-иссилей тутдура.

Жюзжыллыкъ жолун арытхан, Теммо тукъумну таматасы Чукала, ариу оюулу таулу кийизде жастыкъгъа олтуруп, тукъум байрамына къууана, алыкъа мутхузланмагъан къарамы бла ахлуларын ийнакълайды.

Бираз кечигип келгеним ючюн терслигиме алгъадан женгдире, аллына барып, салам береме сыйлы къартха. Ол а, саламымы алып, къолумдан суху тартып, кесини онг жанына олтуртуп къойду. Секирип ёрге турдум. Сол жанына ётер умут этдим. Алай, алыкъа билек кючю тюгенмегенин кёргюзте, къарт дагъыда биягъы жерге олтуртду мени. Олтуртду да, къолун инбашыма салып, былай айтды:

- Сен кесинги тукъумунгда Теммону атасы Акъайны атын жюрютесе! Сора мен, къарт атабызны атын жюрютген былай, сол жанымда турсун деп, къалай олтурурма!

- Олтурмай а. Манга айыпды, - деп, жунчудум. Чукала, бираз тынгылап, саулай тёммеги бла манга бурулду.

- Билемисе, Акъай улу, - дегенни айтды ол, - Акъайны жашы Теммо энчи тукъум къурагъанлы эки жюз жыл бола келеди, алай бу эки тукъумну арасында жууукълукъну бузгъан чыкъмагъанды.

Емюрюню жюз жылын къууалгъан кишиге эрттегили адам деригим келеди. Къуру жыл саны ючюн угъай. Анда сакъланнган миллет хазнабыз ючюн. Ариу тил, адет, тёре, къылыкъ, ниет... Чукала бла олтургъан сагъатымда халкъыбызны сан, тин жаны бла саулукълу, ниет жаны бла таза, къылыкъ жаны бла бюгюнден кёп да адепли, адежли заманына тюшюп къалгъанча болдум. Бир тауушлукъ жыргъа тынгылагъанча, айтып айталмаз кибик, бир тамашалыкъ тюш кёргенча: «Омарны жырларындан чыгъыпмы къалды бу къарт къарындашым былайгъа?» - дедим ичимден.

Мешиналаны биринден жыр эшитиле башлады да, Чукала саулай акъылы, эси бла ары берилип къалды.

- Омар! Омар! - дегенни айтды ол, бетинде къууаннганы, ёхтемленнгени да кёрюне.

Жырны ахырына дери тынгылады Чукала. Бир сёз айтмай, эсин бир затха да бёлмей, Омар жырын бошагъандан сора уа, мени таба бурулуп:

- Алан, Акъай улу! Соргъанны айыбы жокъду, Омарны ала нек келмегенсе? Мени атымы эшитген болса, не уллу ишин да къоюп, келип къаллыкъ эди, оллахий, кесибизни Омар, - дегенни айтды.

«Кесибизни Омар» деген сёзлеринден а къалай эсе да бир ариу, бир хычыуун жылыу урду бетиме. Омар жырлай туруп, ушакъларын, ишлерин тохтатханла кёп эдиле. Шапаны: «Омаргъа эсим кетип, шишликни кюйдюрюп къойдум», - дегенин да эшитдик.

Ичинден къууаннганы, бу ариу къартны бетин бютюн къууатлы эте, аны не эсе да бир эсгериуле бийлегенлерин кёргюзте эди. Не Чукала, не бирсиле бир сёз айтмай, бираз олтурдукъ. Бир заманда кенг, бёкем аркъасын тюзетди Чукала. Бетине аума болуп тургъан акъ къалпагъын тешип, кийиз юсюне салды. Ариу ишленнген, къалпагъыча, акъ башын ёрге кётюрюп, къайры эсе да, бир узакъ жары къарады.

- Ол заманда мен хайт деген, жетген жаш эдим, - деп, сагъышлы ауаз бла айтып башлады къарт. - Кимге эсе да къатын келтирген болур эдик дейме, тейри. Бир къауум жаш, эшта, келин отоуда болсакъ керек. Олтуруп, кезиуню бирден-бирге ётдюре, жыр айтабыз. Тенглерибизден бири, бир ариу добар жашчыкъны къолундан тутуп, эшикден кирди да: «Энди ма бу къарындашчыгъыбыз жырларыкъды!» - дегенни айтып, бош шинтикге олтурду. Жашчыкъны уа, кесине къысып, аллында ёре сюегенлей къойду. Сора жырлады жашчыкъ. Жырлагъан дегенликге уа, алай жырлады, -ауузунда кюмюш къонгуроучукъла зынгырдагъан сунар эдинг. Кеси да бир ариучукъ ышара эди, жыр айта туруп!

Алай айтып, Чукала, аз-маз ышара, узакъгъа къарагъанлай, иги кссек турду. Къарагъанда да, биягъында кеси хапарында айтханын жангыдан кёзю бла кёрюп, аны зауукълугъуна къууаннганча эди. Артда уа, жарыкъ эсгериуюнде айырылыргъа кёзю къыймай, къарамын мени таба буруп:

- Ол жашчыкъ Омар эди. Бюгюнлюкде биз барыбыз да сюйген жыр устасы! - деди.

Бюгюн мен айтмагъанча, Чукала да айтмагъан эди Омарны тукъумун. Ол айтмагъанлыкъгъа, биз биле эдик сёз кимни юсюнден баргъанын.

Бу затланы жазып башлардан алгъа кёп сагъыш этгенме. Кёп тургъанма арсарлыкъгъа хорлатып. Хапарыма тынгылы сёзле, тийишли ён табалмазма деп, къоркъуп. Халкъ аллына чыгъып, биринчи кере жыр айта башлагъанда, Омар алай къоркъа болурму эди? Муну окъугъан, мынга тынгылагъан адам кесими жырдан, макъамдан бир уллу ангылауу болгъанча кёргюзтюрге кюрешген сунар деп да къоркъама. Мен а жаланда жырны сюйген, иги жыргъа жан атып тынгылагъан, жыр устасына жюрекден хурмет этген адамладан бириме.

Айтама да, мен жыргъа, макъамгъа, кесамат этиучюледен тюйюлме. Аллай зат ушарыкъ да тюйюлдю. Мен, къысхасы, уллу Устаны жырына тынгылагъан заманымда жанымы ийнакълагъан сезимлени, ол Уста кеси, аны жыры манга берген къууанчны айтыргъа кюрешеме. Аз да семиртмей, тюзюн айтайым. Отар улуну жыр дуниясындан, манга жаннет зауукълугъун берген ариу, бай да дуниядан тышында къалмагъаным бек уллу къууанчларымдан бириди.

Жигитлик, тарыгъыу жырла, сюймеклик, урунуу жырла, чам жырла... Эки жюз бла жарым жыр! Омарыбыз а жангыз бир. Мен жангыз бир дегенликге – хар айтхан жырында башха Омар болуп, бизге алай кёрюне билген уллу Уста!

Уллу фахмуну бийик тау бла тенглешдиргенле манга дери да кёп болгъандыла. Мен да Отар улу Омаргъа бир бийик таугъача къарайма. Кесини бийиклиги, уллулугъу бла адамланы сейирге къалдыргъан таугъача. Башха тауланы бирине да ушамай, кесини энчи тамашалыгъы болгъаннгача.

Аны танымагъан, аны бла шуёхлукъ жюрютмеген болсам, кёп кюнюм, биле-биле, мутхуз болур эди. Телевиденияда экибиз «Жылла бла жырла» деген бериулени хазырлаучу заманыбызны тансыкълап, сюйюп эсгереме Омарны биягъы. «Алан, Акъай улу, бир-бирде мени асыры бийикге кётюрюп, уялтхан этесе», - деген тырманын да унутмагъанма. Мен бир заманда да унутмазлыкъ сёзлерин а ол ишден бош заманыбызда, сабыр ушакълада айтыучу эди. Сёз сёзню айтдыра:

- Омар, тенглерингден эсе сен танг игилей тураса. Бетинг-къууатынг да МашАллах дер кибикди, - дедим бирде.

Олсагъат окъуна бир къужур мудахлыкъ чапды аны бетине. Сокъурандым, алай айтырынгы айтхандан сора сокъураннганынгдан не файда?

- Къадар артыкъ ийнакълагъанладан а тюйюлме, къарындашым, - деди ол сагъышлы.

Таулу халкъны къыйын къадарындан хапары болмагъанладан мен да тюйюлме. Омар сынагъан къыйынлыкъланы да билеме. Алай ушакъны ол жанына бурур муратым а жокъ эди. Эслемей, айтмаз затымы айтып, тамата шуёхуму ауур сагъышлагъа къалдыргъаным ючюн уялып, ичимден кеси кесиме тырман этдим. Бюгюн а, бу эсгериуюмю жаза туруп, ол кюн Омардан алгъан жууабым ючюн кесиме ыразы окъуна болуп турама.

- Къадар ийнакълагъанладан тюйюлмеми дейсе? - деп соргъан эдим.

- Алайды, къарындашым, алайды. Къадарны эрке жашыса деп киши да айталлыкъ тюйюлдю манга, - деди Омар, озуп кетген кёп къыйын кюнюн жангыдан кёргенча, сагъышланып.

Мен, журналист къылыгъыма хорлатып:

- Омар, айып этме, узун, къыйын да жолунгда санга дайым кюч-къарыу берип тургъан неди? - деп къошдум.

- Ант этейим, ким да билген, бу айта-айта тургъан жырларым болмасала, сур къадар, тал чыбыкъныча, бюгюп, чалысына эшер эди! – деп къойду. — Ма алайды. Сабий заманында Теммоланы Чукаланы къууандыргъан ышарыуун Омар ёртенли, боранлы жылланы ичлери бла, тюз ол замандача, жарыкълай, тазалай, ариулай ётдюрюп, бизни къууандыргъанды.

«Отар улу халкъыбызны жыр мишегениди», - деп да эшитгенме бир къарт чегемлини аузундан. Кертиси бла да, миллетибизни ниет байлыгъын, бир кезиуде думп, тас болурну чегине жетген жыр, макъам хазнасын «бюртюк-бюртюк» жыйып, бирге тийишдирип, бюгюннгюле да, келир тёлюле да андан юлюшлю болурча этиуге бек уллу къыйын салгъан экеуленни айт деселе, биринчиге Омарны айтыр эдим.

Омаргъа таула да тынгылайдыла. Тюзле да, уллула, гитчеле да. Мен да тынгылайма. Биринчи кере эшитген кюнюмдеча, къууанып. Жюрегим учуна, насыплы болуп.