Халкъыбызны халин аламат ачыкълагъанды

Кёп болмай Къулийланы Къайсынны орус тилде жазылгьан «Была зима» деген романы къолума тюшюп, аны окъугъанма. Закийибиз анда халкъыбызны тёзюмлюлюгюн, халаллыгъын къалай аламат ачыкълагъанды.

Таулула бла  шагъырей болмагъан  ким болсада, аны окъуса, кёп затха кёзюн ачарыкъды. Къайсын бир ишни, бир сыфатны юсю бла юйюрню, тукъумну, элни, хал­къны, халкъны адет-тёресин, акъылын, жашау турмушун да кёргюзтеди.

Сёз ючюн, романны баш жигитлеринден бирине – Мариямгъа – эс бурайыкъ, уллу жашы Назир, урушда жаралы болуп, госпитальда жатхан гитчеси  - Тахир, ун алыргъа шахаргъа энип, аны аллына къарагъан Мариям ауур сагъышлыды. Аладан биз аны жаш заманыны, сюймеклигини юсюнден, жашлай башсыз къалып, экинчи эрге бармай, жашларын сакълап къалгъанын билебиз. Аллай тиширыуланы юлгюге ала, айтырыкъды артда романны автору: «Кёчгюнчюлюкде халкъыбызны ёлюмден тиширыуларыбыз сакълагъандыла», - деп.

Мында биз халкъны бурундан келген адетле­рин да кёз аллыбызгъа келтиребиз. Мариямны эри Жанхотну бла жашы Тахирни ёлюклерин алып келген такъыйкъада автор таулада ёлгенни намысы сауладан эниш болмагъанын, аны дууасына, жаназысына келген халкъны санына кёре, саулугъунда адамлыгъына багъа бергенлерин айтады.

Дагъыда айланып, жашауну башха бетин кёргюзтеди. Мариямгъа бла Жанхотха жаш туугъан кюн аланы юйлеринде болгъан къууанчны тынгылы суратлайды. Адамны туугъанына бла аны тийишлисича асырагъаннга халкъда не заманда да уллу кёллю болмай, жууаплы борчхача къаралгъанын эслейбиз.

Романны хар сёзю, айтымы, башы, жигити авторну жюрек сёзюдю, аны оюмуду. Биз мында Къайсынны къуру жашаугъа, адамлыкъгъа кёз къарамын кёрюп къоймай, чыгъармачылыкъ бла байламлы оюмларын да окъуйбуз. Къайсынны бу сёзлерин чыгъармачылыкъ бла кюрешген ким да жюрегине тюйрерге боллукъду: «Жазыу иш бла кюрешген кесинден узакъ быргъаргъа керекди уялчакълыкъ бла ийменчекликни, кесине нёгер жаланда жигитликни, таукелликни, ёхтемликни этип, дунияда сенден уллу, фахмулу жазыучу болмагъанча. Башха заманда уа адепликден, сабырлыкъдан игиси жокъду». Бу сёзлени автор романны жигити Акмурза бла байламлы айтады. Ол а чыгъармада устазды, поэтди, жарыкъландырыучу, малкъар халкъны бир тюрлю бетин кёргюзтген жигитди. Къайсынны акъылын, ниетин окъуучугъа элтген сыфатды. Акмурзаны юсюнден айта, Къайсын дагъыда быллай амалны хайырланады – аны урушха дери бир тюбешиуде окъуп, алай басмаланмай къалгъан лекциясын кесини китабына къошады». Ол анда онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында бла жыйырманчы ёмюрню аллында атлары айтылгъан малкъарлы жарыкъландырыучуланы сагъынады. Аланы этген ишлерине уллу багъа береди.

Ол жигитлерини атларын тюрлендиргенликге, сёз Орусбийланы  Исмайылны бла аны эки жашыны- Абайланы Солтанбекни бла Мусосну эм башхаланы юслеринден баргъанын  ангылайбыз. Ахырында Сеид: «Мен лекциямда Азимни юсюнден айтмадым, ол хал­къны ниет байлыгъына уллу къыйын салгъанды. Азим кеси энчи темады», - дейди. Азимни юсю бла Кязимни таныйбыз. Китапны аллындан ахырына дери Къайсынны кесини ауазын эшитгенча, Кя­зимни бизге сураладан къарагъан жарыкъ сыфатын, ууакъ ышаргъанын да кёз аллыбыздан кетермейбиз. Сеид Акмурза - романда экинчи Къайсынды, Кязимни бир сагъатда  да унутмагъан сохтасы.

Къайсынны эм кючлю, анга дери малкъар литературада да хазна тюбемеген сыфаты Му­стафа эфендиди. Дин ахлуну  быллай болумлада адамлыкъ жанында ачыкълагъан сыфат тюбемегенди. Эфенди бла немецли полковник Шульцну даулашлары дуния жаратылгъанлы да туугъан проблемады - акъ бла къара, сюймеклик бла кёрюп болмакълыкъ, Аллах бла Ибилис. Ол даулашда, къазауатда Муста­фа эфенди ёледи. Аны асыраргъа оноу этилгенде, таулада аллай адет болмагъанын, дин ахлусу Аллах бла адам улуну арасында къуллукъ этгенин белгилейди автор. Мустафагъа Къайсын къуру «эфен­ди» деген сёзню къошуп  къой­майды, «философ, къылман», деп да айтады. Устаз Сеид бла Мустафа эфендини юслеринде биз Къайсын­ны кесини философиясын кёребиз. Автор аны эки сюйген жигитине да юлешгенди. Экисине да тенг.

Романны жигитлерини юслеринден айта, Асхатны да сагъыныргъа керекди.Атасы урушда, ол а туугъан элинде къажау сюеледиле жаугъа. Ахырында немецлиле аны бла Мустафа эфендини бирге асадыла. Жаш бла акъылман да, жашаугъа кеслерича къарап, адамлыкъ борчларына да, этген ишлери ючюн чогъож болмай, кетедиле жашаудан. Авторну оюмуна кёре, бу шарт жашлыкъ бла эслилик бир биринден юйрене, экисине да эс тапдыра баргъанын кёргюзтеди. Азретни Мустафа эфендича сабырлыгъы болмагъанлыкъгъа, ётю, кишилиги, адамлыгъы хорлайдыла. Ким биледи, эфендини жыл санына келсе, аны да жашау сынауу женгиллик этдирмез эди. Алай Азретча жашлары болмагъан халкъ кесини энчилигин хазна сакъласын.