Иш юсюнде чыныкъгъан тёлю

Халкъыбызда атларын айтдыргъан, жашаулары, ишлери бла сый-намыс алгъан инсанларыбыз бла ёхтемленнгенибизни айтыр кереклиси да болмаз. Жылла озгъандан сора быллай адамланы юсюнден сакъланнган эсгериулени окъусанг а, аланы кёз тууранга келтирип, жангыдан къанат битгенча боласа. Огъурлу, жигер, таза жюрекли Жаболаны Адылыны юсюнден бу материалны автору Махийланы Азизады. Быллай тарыхлы хапарла бюгюнлюкде жюрекге балхам кибикдиле. 

Адамны юсюнден айтыр сёзюбюзню кезиуюнде айтмай, болжалгъа соза кетебиз да, артдан ачыу этебиз – ахырында озгъан жауунну жамычы бла къуугъанлай болуп къалабыз. Бюгюн а Жаболаны Адылыны юсюнден жаза туруп, миллетибизни Долинскде мемориал музейинде болгъан документлеге да таяныргъа тюшгенди.

Адылы 1937 жылда Холамда туугъанды. Ол Жаболаны Жюнюсню сегиз сабийинден бири эди. Анга да, кёчгюнчюлюкню сабийликден сынап, киши жеринде, Къыргъызда, ёсерге тюшгенди. Аз къыйынлыкъ, учузлукъ сынамады да ол халкъы бла бирге. Гитчелей окъуна хайт деген кишиле тамамлагъан ишлени юсюне сюелип, сабий санларын талкъыдача ийлегенден тышында да къышхыда аякъларын, къулакъларын юшютген заманлары болгъанды.

Адылы кичи къарындашы Борис бла бирге элден узакъгъа – отуннга баргъан кюнлерин бюгюн да эсгергенле бардыла. Ала бек кеч къайтадыла андан, ол кюн къозлагъан ийнекни бузоуун да аркъаларына кезиу-кезиу кётюрюп. Ала – сабий жашла, аллай бир кючню къайдан тапхан болур эдиле? Бу соруу кёплени тынгысыз этгенди ол заманда. Алагъа ийнекни къозлагъаныны бла юйде сют-айран боллугъуну къууанчы бергенди кюч-къарыу.

Жабо улу, аны иги таныгъанланы айтханына кёре, фахмулу жаш болгъанды. Ол затла бла кюреширге заманы аз  болгъанлыкъгъа, къыл къобузну согъаргъа бек сюйюп юйреннгенди. Аны да согъуп, ариу макъам бла жырлап тебиресе, уллу, гитче да бек сюйюп, сейирсинип тынгылагъандыла жашха. Тепсегени уа! Алай, мен билгенликден, Адылы эл мюлк техниканы (сеялкаланы, косилкаланы, тракторланы, башха машиналаны) колхоз ишинде тынгылы хайырланыуну уа бир зат бла да тенг этмегенди. Кертиди, Совет Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этген жашланы уа бек насыплы адамлагъа санагъанлай тургъанды, кесини мураты толгъунчу. Таулу жашланы аскерге алып тебиреген заман (1956 жыл) эди ол.

Чочайланы Ибрагим, Ёлмезланы Кача, Улбашланы Ильсон, Махийланы Ибрагим, Жаболаны Хусен бла бирге чакъырылады Адылы аскерге къуллукъ этерге. Адылы бла Ёлмезланы Кача Белоруссиягъа танк аскер бёлюмге тюшедиле. Анда жашланы шуёхлукълары бютюнда кючленеди. «Т-34» маркалы танкны хар керегин Адылыча уста билген, ангылагъан солдат а жокъ эди. Аны сураты аскер бёлюмню Сыйлы къангасындан бир заманда да кетмегенди.

- Бир жол, - деп эсгере эди Ёлмезланы Кача, - Ыссык-Кёл районну ара эли Чолпан-Атагъа барама. Анда районну Сыйлы къангасында «Биринчи май» колхозну алчы механизатору Жаболаны Адылыны суратын кёреме. Тюзюн айтайым, сейир этмейме ол затха. Ол даражагъа аскерде да тийишли болуп тургъан Адылы мында уа нек чыкъмазгъа керек эди алчыланы санына?!

Алайдан тюзюнлей Ананьево элге барама. Анда жашай эди шуёхум. Кёп къыйналмай табама юйюн. Элде хар тюбегеним а: «Таныйма аны – бизни Аттилуну», - дей эдиле. Анга да къууандым: ким бар сунасыз мында фахмусу, этген иши, ариу къылыгъы бла да халкъ ийнагъы жашны танымагъан дегенлерине. Алай кечеси-кюню да сабанладады, анда излерге кереклисин да ангылатдыла манга, - тирлик жыйгъан заманда механизаторгъа тынчлыкъ къайда!

Озгъан ёмюрню 70-80-чи жылларында Ыссык-Кёл тийресиндеги мюлкледе Жаболаны Адылыгъа жетген механизатор болмагъанды. Ол затха къыралны жанындан жашха берилген намыс толу шагъатлыкъ этеди: 1971 жылда Къыргъызстанда сабанлада ишлеген механизаторланы араларында бардырылгъан эришиуде Жабо улу экинчи жерни алып. Эл мюлк министерствону Сыйлы грамотасы бла саугъаланнганды. 1972 жылда да аллай эришиуде тийишли даражагъа жетишгенди – Урунууну Къызыл Байракъ ордени бла да ол жыл саугъаланнганды.

Башындан келген къуллукъчу Жаболаны Жюнюсню жашы Адылыгъа орденни бере туруп, аны тизгинлилигине, агъачыны ишленнгенине, чырайына иги кесек заманны къарап тургъаны бюгюн да кёплени эслериндеди. «Бу механизатор угъай, сахнаны жарытхан артистди», - дегенди ахырында къуллукъчу. Чынтты таулугъа берилген ол сый орденден кем тюйюл эди, мени акъылыма кёре.

Ол жыллада Жабо улу айтып, кёп алчы амал тирлик жыйгъан заманда жашаугъа сингдирилгенди. Адылы юйретген ишни хайырлылыгъы мюлклени, механизаторланы кеслерини жашауларында ачыкь кёрюнюп тургъанды.

Адылы 1971 жылда Москвада СССР-ни халкъ мюлкню Битеусоюз жетишимлерини кёрмючюнде болуп, аны алтын майдалы бла саугъаланнганды, ары 1974 жылда баргъанында уа, саугъагъа «Москвич» автомашина алгъанды. Аллай саугъалагъа Таласдан комбайнчы Жумабеков Мейман да тийишли болгъан эди. 1975 жылда аны аты Республиканы Урунуу Махтаулукъну китабында да жазылгъанды. «Сыйлылыкъны Белгиси» орден бла да ол жыл саугъаланнганды.

Къыргъызстанда 1977 жылда «Колос Киргизии» деген ат бла бардырылгъан республикалы эришиуде Жабо улу биринчи жерни алып, атын саулай Къыргъызстаннга айтдырады. Къаллай бир къууанч бар эди ол кюн Адылы жашагъан элде, ишлеген мюлкде! Холамлы жашны хорламы къарс урдура эди алагъа, къобуз сокъдура эди, жырлата эди!

Адамлыгъы бютюнда кётюре эди ёрге аны намысын. Уллу да, гитче да Жабо улуну жарашыулулугъун айтып тауусмайдыла. Кесинден кичилеге, ишде, жашауда болсун, онг бергенлей, болушханлай келгенди хар заманда.

Рыспекге уа Адылы аталыкъ этгенди. Жаш ПТУ-ну бошагъандан сора тюшеди Жабо улу болгъан бригадагъа. Атасыз ёсген Рыспекни Адылы сансыз этип къояргъа эркин тюйюл эди, таулу жаш алай юйренмегенди. Адепсизлигин, низамсызлыгъын кёргюзтген заманлары болгъанды Рыспекни – таматады, кичиди деп къарамай, жууап этген, ишге кёл салмагъан. Аны ол халларына тёзгенди Жабо улу, аны керегин берирге кезлеген нёгерлерин да тёздюргенди. Жаш артдан-артха, Адылыда болгъан адамлыкъны сезип, андан уялып, кесини тизгинин жыяргъа кёл салады, артыкъ сёзлю адамда намыс-сый болмагъанын да иги ангылай башлайды. Артда, эл мюлк институтха окъургъа заочно кирип, инженер-механик усталыкъны алыр муратын, юйдегили болургъа сюйгенин да айтады Адылыгъа. Аллах-Аллах, аллай жашха аталыкъ да этмей къалай къоярыкъ эди Жабо улу.

Былайда ким да эс бурурча бир ишни юсюнден айтайым. Рыспекни тоюнда хант къангада Жаболаны Адылы къурманлыкъгъа союлгъан къойну башын къолгъа алып, аны Кавказ адет бла тап, тынгылы юлешген сагъатда къыргъызлыла тамаша болуп къарайдыла. Къысхасы, холамлы жаш былайда да кесини усталыгъын кёргюзтдю. Ол кюн анда болгъан адамладан бирлери артда жаш туугъанында, анга Жабо улуну атын атагъанды.

... Элде халкъ сабан тойгъа жыйылгъан кюн – байрамны къаты къызгъан сагъатында жашла Жабо улуна чам этерге оноулашадыла: «Адылы темир атынача базыныулу миналлыкъ болурму бюгюн эмилик атладан бирлерине?» - деп, мыйыкъ тюплеринден кюледиле. Тюзюн айтайыкъ, ала Жабо улуну атха минип бир кере да кёрмеген эдиле.

Адылы аланы оюнларын, чамларын ангыламагъан жаш тюйюл эди; алагъа къошулуп, кеси да кюлдю. Нёгерлери алайда жерленип, хазыр болуп тургъан атланы жюгенлеринден тутуп, бир жанлыракъ тартып, минип тебирегенлеринде, Адылы да кёлсюзлюк этмеди. Бир сахиник атны аллына барып, айылын жангыдан къаты тартып, анга адети бла минип, чаришге хазырлады кесин. Жашауунда не тюрлю ишде да алчы болургъа юйреннген Жабо улу бу жол да кишиге хорлатмады. «Ат – эр кишини къанатыды», - дейдиле къыргъызлыла. Аны кертилигин кёргюзтдю холамлы жаш.

1996 жылда Жаболаны Жюнюсню жашы Адылыгъа къырал ишге бек кёп къыйын салгъан адамлагъа берилиучю пенсияны тохташдырадыла – Республика магъаналы пенсия. Аны ючюн ишден тохтамады бу асыл адам, жашаудан кетгинчи, атын алчыланы санында айтдыргъанлай турду.