Аны ауазы халкъыбызны ауазыды

«Айтхылыкъ», «тауушлукъ», «сейирлик»... дагъыда кёпле бек сюйюп айтыучу «закий» дегенча сёзлени саны бек кёпдю. Алай болгъанлыкъгъа, Къайсынны юсюнден айтылгъан заманда уа, ол сёзлени кючлери иги да азлыкъ этгенча кёрюнеди. Аны чыгъармачылыгъына тийишли тенглешдириуле уа – Къайсынны кесини адамлыгъы, огъурлулугъу, кишилиги. Бу сёзлени автору белгили поэтибиз Додуланы Аскерди. Аны закийге жоралап жазгъаны бла сизни да, багъалы окъуучула, шагъырей этерге сюебиз.

 Къайсынны поэзиясыны неда аны адамлыгъыны юсюнден айтама десенг, башынга бир кибик оюмла, тенглешдириуле келедиле. Нек болады алай? Ол жазгъан затланы, аны адамлыгъыны тамырлары да бирдиле да – андан! Ол тамырла теренден келедиле – халкъыбызны ашлана тургъан жараларындан. Поэтни: «Бирге къуллукъ этгенбиз жерибизге», «Тутабыз бир жараланы тапларын», - дегени анга толу шагъатлыкъ этеди.

Къайсынны ауазы халкъыбызны ауазыды. Ол бизни барыбызны да къайгъыларыбызны, жюрегине сыйындырып, къол аязында элте билгенди. Элтгенде да, алай элтгенди – огъурлу жюрегини жылыуу бла. Уллу Къайсынны биз, жаныбыздан юлюш эте, бийик кёргенибиз жангыз аны ючюн тюйюлдю. Ол къайсы бирибизни да, къаныбызда жюрюп, сезимибизде бишип, алай айталмай тургъан сагъышларыбызны шатык тил бла жазгъанды, магъанасын да тауларыбыз бла тенг эте.

«Хар урушда атылгъан хар бир окъ да ананы сакъ жюрегине тиеди...» Адам улу жаратылгъанлы, къаллай бир уруш этилгенди, къаллай бир къан тёгюлгенди, къаллай бир адам сакъат болгъанды! Ол къадар къыйынлыкъны, бушууну илишаны жаланда ананы жюрегиди деген поэтни намысы, тёппебизде жюрюмей, къайда жюрюр! Дунияда эм керексизге урушну санайды Къайсын, ол анга къазауат ачады. Поэтни аскерчилери уа огъурсузлукъгъа ёмюрде да бой бермеген аналаны жюреклеридиле. Сёзден бетинг къамай, андан къоркъа да, анга сыйына да билген заманлагъа жетсек, жерни хар къалайында да кюн таякълары эжиу эте, Къайсынны ауазы эшитилип турлугъуна ишек жокъду.

Къайсынны поэзиясы бла байламлы китапла чыкъгъан эселе да, уллу ишле жазылгъан эселе да, алыкъа аны чыгъармачылыгъы тийишлисича тинтилмегенин айтыргъа керекди. Ол, баям, жаланда бир тёлюню иши боллукъ болмаз. Уллу тауну этегинден аны тёппеси кёрюнюр амалы жокъду. Заман нени да жерине сала барады – Къайсынны чыгъармачылыгъын теренирек да, кенгирек да тинтирле.

Закий жюрегинде бийик, сыйлы да затланы уллу тау бла тенглешдире келгенди. Мен да, аны ол амалын хайырланып, аны жюрек жырына эжиу этерге сюеме. Уллу таулагъа, къышды, жазды деп къарамай, къар жаугъанлай турады. Черек баргъаныча, терек чакъгъаныча, ол да табийгъатны бир ышаныды. Къар, къаллай бир жауса да, тауну болгъанындан бийик этмейди, аны этеклеринден башланнган тагы суулагъа жангы кюч береди ансы. Тенгизге минг жылланы жауун жаууп тургъанлыкъгъа, аны теренлигине не хазна къошулур. Къайсынны юсюнден айта, аны даражасын алгъындан бийик этеме деген оюмладан къайда узакъма. Манга бу тукъум сёзлени аны фахмусу, аны усталыгъы, бирда болмагъанча, уллу халаллыгъы айтдырадыла. «Ёлген шуёхуму жандан сюйгени. Къыйын кюнде, ол келликча, жетерме, Къоруулар ючюн сени жюрегинги, Жюрегими анга кюбе этерме», - дей тургъан адамны къатында халал болмазгъа, огъурлулай къалмазгъа амал жокъду. Алай, Аллахды билген, бусагъатда адамла бир бирге бёрю кёзден нек къарай болурла? Ала, баям, бюгюнлюкде чынтты уллу поэзиягъа артыкъ уллу магъана бере болмазла.

Къачан да амалсызгъа, онгсузгъа эс тапдыргъан, аны бушууунда, тыш адамча болмай, жанында сюеле билмеклик кишиликди, адамлыкъ. Дин ахлусу айтханча уа – андан уллу сууаплыкъ жокъду. Халкъынга, жеринге табыныу, алагъа кертичилигинг ма аллай жерде кёрюнеди. Къайсын да, сёз ючюн, орамда мудах болуп бара тургъан адамгъа былай айтады: «...Сени къайгъынг – манга да жарсыу. Мудах бетинг къалды мени эсимде. Мен не бла болайым санга асыу?..»

Айхай да, уста билгенди Къайсын хар кимни бу дунияда кесини энчи жери болгъанын, кёкде да жулдузу жылтырап тургъанын. Аны деменгили поэзиясы адамны аны кеси бла тенг этген угъай, кесинден бийикге кётюреди. Ол поэзия жараларыбызгъа балхамлыкъ-жардамлыкъ этейим деп, къайсыбызны да ушакъгъа алай чакъырады. Ол ушакъ – тёлюден-тёлюге ёте, ёмюрлюк ушакъды, жер жюзюнде эм татлы, эм хычыуун ушакъ...

Адамны адамлай къалдыргъан, аны адамлыгъын жойдургъан да эркинликди, бирде хыйсаплы, бирде хыйсапсыз эркинлик. Ол зат а эркинликге адам не тукъум магъана бергени бла байламлыды. «Не сюйсем да этейим, не сюйсем да айтайым, - эркинме», - деп сюелгенлени керти эркинлик бла бир заманда да къазанлары къайнарыкъ тюйюлдю. Чынтты эркинликни жанында, сен – сен эсенг, мен да – менме деп, борч сюеледи. Къалай тамамлайбыз биз ол борчну – аны бла байламлыды тёгерекде берекет, къудурет да. Кесинге жаланда эркинлик излеп айланнгандан хайыр азды. Асыры эркин ёсген терек, юсюн чыбыкъ басып, хазна кёгет бермейди. Борчубузгъа мёхел къараргъа сылтаула эл бла бир да табыладыла. Айхай да, ала ишибизни иги жанына айландырлыкъ тюйюлдюле. Ким да, Къайсынча, кесине жетгенни уста тамамлай барса, ма ол заманда тюрленирикдиле ахшы жанына болумубуз, онгубуз, жашауубуз да:

Жашау бизге берир юлюшюн берди.

Кёп къыйын кёпюрле артда къалдыла.

Биз сыйыт да этдик, тойла да кёрдюк.

Мен элтир жюкню бермедим кишиге.

Кесине жетген жюкню къайда болса къоюп, бирсиле не элтгенлерин кенгден сюзе, сёзню сюргенле бюгюн да жетишедиле. Хыйлагъа юйренип, омакъ сёзле бла уллу ишден бир жанына кетгенле уа азмыдыла? Халкъны бар хурметин жашауларында кёп кере кёрюп, аны къадарын а кеси башларына тап хайырланнганладыла ала. Керти поэт а халкъы бла бирди, андан айырылмайды. Артыгъыракъда – халкъны бушууунда, къыйын кюнлеринде. Аллай заманлада биринчи жаралы болгъан, бек алгъа ачыгъан олду. Элия да агъачда бек бийик терекни урады алгъа.

Мен – кёп палах кёрген халкъны поэти,

Кёп кюнюм къарангы болду, кечелей.

Халкъым ётген къыл кёпюрден да ётдюм,

Жакъгъан отубуз боранда ёчюле, -

деген поэтни жюрек жарасы ачыгъандан, кёзлеринде от чакъгъанын сезмезге къыйынды. Адабиятыбызны кёгюнде жол кёргюзтюп тургъан жарыкъ жулдузду Къайсын. Ол, жарыгъы гъаршны къарангысын жырып ёте, жылыу бергенлей турады. Къайсынны юсюнден сёз баргъанда, озгъан заманны юсюнденча айтыргъа кишини да тили айланмайды. Аны алайлыгъы да ёмюрлюк поэзиясы бла байламлыды.

«Халкъ жарлы болса, поэт да бай болмаз – терегине кёреди ауанасы», - дейди ол. Поэт ауанасы эсе халкъны, Къайсын аны эрттенликде эртте эрттенликге салам бере келген кюн ауанасыды. Мындан арысында да, мен билеме, уллу Къайсыннга хар таулуну къарамы кенгден-кенг бола барлыкъды. Халкъыбызны халкъ этген ышанладан бириди Къайсын. Ата журт, туугъан жер дегенча ышанладан.