Таулада жарлыла жокъдула

Жолоучуну дефтеринден 1896 жылда Владикавказда алгъа «Кавказ» газетде, ызы бла энчи китапчыкъ болуп, Кавказны тинтген этнограф, юрист, жарыкъландырыучу, профессор Башир Далгатны (Долгат) «Чегем чыранлагъа жолоучулукъ» деген аты бла очерги чыкъгъанды.

Далгат Дагъыстанда Урахи деген даргин элде къадийни юйюрюнде туугъанды. Сабийлей ёксюз къалып, ата къарындашы Магомет ёсдюргенди. Ол аны Ставропольда гимназияда окъутханды. 

Онбешжыллыкъ гимназист ата къарындашы бла Нальчикге келгенлей, Бахсан ауузуна Орусбийлагъа келген этнография экспедициягъа тюбегенди. Анда профессор В. Ф. Миллер эм студент Н.Н.Харузин бла танышханды. Сора, ала юйретип, Естествознанияны, антропологияны эм этнографияны сюйгенлени биригиулери къурагъан программагъа кёре, туугъан элинде материал жыйып башлагъанды. Аны бир кесегин Москвагъа жибергенде, алимле аны ишине уллу багъа бергендиле. 

Андан арысында Башир Керимович халкъ чыгъармачылыкъны жазып алып, аны орус тилге кёчюрюп башлагъанды. Петербург университеде юристге окъугъанды. 

Ол бир ненча тил билгенди: даргин, къумукъ, лезгин, латынь, француз, грек. Студент заманында окъуна Кавказда бир ненча кере болгъанды, Чеченде бла Ингушда фольклор эм этнография материал жыйгъанды. Илму биригиулени ишлерине къатышханды. Казбекге бла Минги таугъа бир ненча кере ёрлегенди. 

Революциядан сора Башир Далгат Владикавказ округну халкъ судьясына айырылгъанды, Назраньда округ ревкомну бёлюмюне таматалыкъ этгенди. 1922 жылда уа Дагъыстанда Совнаркомну эм Экономика советни толтуруучу комитетиниюрисконсульту болгъанды, ызы бла Юстицияны халкъ комиссариатында ишлегенди. Дуниясын 1934 жылда Владикавказда алышханды. Чегем ауузну юсюнден ол быллай жазыула этгенди.

Тёрели ыз бла – Нальчикни, Холамны юсю бла – биз, тёрт адам болуп, атлада жол башчыбыз бла бирге Чегем элине келгенбиз. Ол кёп тюрлю жаны бла сейир журтду, аны юсюнден бери алгъа келгенле да жазгъандыла. Мен да кесими жанымдан бу ауулну эм мында жашагъанланы юслеринден энчи кесим эслеген шартланы билдирликме. 

Кавказны бийик тауларында жашау этерге былайдан тап жер тапхан къыйынды: тарда тенгизден 5163 фунт бийикликде Чегем, Зылгы эм Карадан суула келедиле, эл уллу тауланы къуршоуундады: кюнчыгъышдан – Къоргъашинли тау, батышдан – Тунхор неда Дугу–Тургъан, шималдан – Лыха бла Шаухал-Башы Къабарты бла чекде, къыбыла жанындан а – Сванетия. 

Малкъарукъланы бийлени юйлеринден Къоргъашинли тауну къарлы тёппеси бир да ариу кёрюнеди. Аны аякъ жанында уа Тюпсюз кёл жатады. Ол таугъа къаршы элни ары жанында бек сейирлик тар орналыпды. Анда Зылгы сууу барады… 
Таш мекямланы хурулары, къарылгъач уягъа ушагъан дорбуннга элтген тар жолчукъ; ол кенгерген жерледе юй эм къала тюпле, сора ол жаяу жолчукъдан бийикде дорбуннга элтген жарты оюлгъан ёре таш атлауучла – была былайлада, бу сур табийгъатда бурун жашагъан адамланы ызларыдыла. Таурухда айтылгъаннга кёре, чегемлиле бери келгенде, былайлада бир тайпа жашап болгъанды. Анга, бу таргъа да башчылыкъ этген ётгюр къарт а бу дорбунда тургъанды. Кете туруп, ол мында алтындан толу кюбюр къойгъанды, башына да къылыч салып. Сора, ары киши баралмазча, атлауучланы ойгъанды. Бир жигит да кираллыкъ тюйюлдю ол дорбуннга. 

Зылгы тарында сакъланнган эски къабырлада, ташлада сурат къачлагъа кёре, былайлада, баям, христианла жашагъандыла. Жарсыугъа, чегемлиле былайлада тапхан сыйлы китапланы кёралмагъанбыз биз. Ала кёп айтырыкъ болур эдиле, алай аланы

Тюркге кёчгенле биргелерине алып кетгендиле. 

Малкъарлыла беш жамауатха бёлюнедиле: 1) Малкъар, 2) Холам, 3) Бызынгы, 4) Чегем, 5) Орусбийлары неда Бахсан, тюрк къауумдандыла. Баям, ол Моисей Хоренский, жангы илму тинтиуле да айтхан, Волгада угъай, Азов тенгизни бла Къобанны арасында «Къара Болгар» патчахлыкъны къурагъан болгарлыладан жайылгъандыла.

 Ол беш жамауатдан бек уллусу Малкъарды (81, 809 десятина жер, 5008 адам, М. Кипиани жазгъаннга кёре); Аны ызындан Чегем барады (85, 212 десятина жер, 2721 адам); ючюнчю жерде Орусбийлары турадыла (112, 207 десятина жер, 2180 адам); тёртюнчю жерни Холам алады (1828 адам); ахырында уа – Бызынгы (1045 адам). Холамны бла Бызынгы жери биргелей 52, 032 десятина болады… 

Чегем элде кесине эс бурдургъан Нальчикден келген оруслуну ариу хапчюклю тюкениди. Башха жерледе аллай жокъду. Элни омакълыгъы уа – азан къычыргъан жери болгъан межгит, европалы халда ишленнгенди, жашилге боялгъан къанжал башы бла. Башха межгитледеча, анда да кёп жашчыкъ окъуйду. Жайда ала межгитни тёгерегинде балконда олтурадыла, аякъларын жыйып, къышда уа – ичинде кийизле юсюнде. Ол сохтала башларында акъ сархлары бла айырмалыдыла. 

Ол адетни, Тюркде он жыл туруп, арап-тюрк билим алып, жерлешлерини къылыкъ хунерлерин тюзетирге сюйген Энейланы Алий эфенди кийиргенди. Ол сёзюню кючю бла, кеси юлгюсюнде кёплени аракъыдан тыйгъанды, урламазгъа, биреуге аманлыкъ этмезге ант этдиргенди. Алай этгенле да жюрютедиле сарх. 

Чегемлилеге ыспас этерчады, Эней улуну айтханы бламы огъесе кеслери табийгъатдан алай болгъанданмы, ала таулада айырмалы айбат, тюз ниетли да халкъдыла. Аланы сансыз ууакъ аякълы, уллу да мал сюрюулери таулада кеслери алларына отлайдыла. Малымы тас этерме деп, киши да къоркъмайды. Ала жерлери аздан малчылыкъ бла кюрешедиле, бир бирлерине да бек болушадыла. Биреуню сюрюуюне ёлет кирсе, ол жангыдан маллы болуп къалады. Нек десенг, алада жюрюген адет-тёреге кёре къоншуланы хар бири анга кеслерини малларындан юлюш этедиле, къойдан, ийнекден, ёгюзден башлап. 

Жарсыугъа, чегемлиле бюгюннге дери да мал байлыкълары бла тап хайырланалмайдыла. Ол жаны бла аланы къоншу дюгерлиле эртте озгъандыла – ала, чегемлиледен аз мал тутханлыкъгъа, белгили дюгер бишлакъ этип, аны шахаргъа келтиредиле.

Алай бла, экижюз-ючжюз мал окъуна, ол ала бла ёхтемленирге боллукъду ансы, чегемлиге уллу хайыр бермейдиле. Жер къытлыкъдан Чегем кесини арасындан бир къауумланы башха жерге кёчюрюп башлагъанды. Таудан кетгенле да кёп болгъандыла.

Анда уллу жер иелери жокъдула, ууакъ жер юлюшлюле уа аслам бола барадыла. Бир хузум тирлик алыр ючюн окъуна, кёп къыйын салыргъа тюшеди. Сора сейир тюйюлдю, бир десятинаны багъасы минг сомгъа жетгени, андан да бийик болгъаны. Бир игилиги уа – табийгъаты не бек къырс болса да, таулада факъырала жокъдула: къолайлыла жарлылагъа болушадыла, аланы ёлюмден сакълайдыла. Аллай болушлукъ кереклилени саны Чегем элде жетмиш бир юйюрден онекисиди (Кипиани). 

Татарлыланы (таулуланы – М. С.) араларында жер юлюшлери 720 юйюрню барды, 400 жерсиздиле. Бусагъатда аланы санлары андан кёп болгъан болур, жерсизле, бизге да бир юлюшчюк жетер деп ийнана, ол жаны бла вопросха къарагъанла не оноу этериклерин сакълайдыла…