Чыгъарманы магъанасын аны макъамы бла бирге сакълагъанды

«Манас» – ол къыргъыз халкъны дуниягъа айтылгъан жигитлик эпосуду. Аны баш жигити тауушлукъ батыр Манасды. Жер жюзюнде жашагъан миллетлени кёлден айтылгъан халкъ чыгъармачылыкъларыны араларында эм уллу эпосха саналады эмда ол жаны бла Гиннесни рекордларыны китабына киреди. Одиссея поэмадан эсе 20 кереге узунду.   

Анда минг жыл мындан алгъа болгъан ишлени юслеринден айтылады. Ол юч китапдан къуралады: «Манас. Семетей. Сейтек». Трилогия дерге да боллукъду. Семетей  Манасны жашыды, Сейтек а  туудугъу. Манас Къыргъызны бирикдирген, аны тарыхын айтхан, эрттегили адетлерин туура этген, магъана жиби юзюлмей, халкъны жашауун тюрсюнлю сыфатлагъан эпосду. 

Къыргъыз каганатха, баш азатлыкъгъа, миллетликге келген жолду. 1994 жылда Къыргъызстандан келген белгили манасчы сау Нальчикде «Спартак» стадионну «Манасха» тынгылатханы да не хазна анстан болсун. Андан бери 30 жыл озгъанды, алай халкъыбызны къалай сюйюп тынгылагъаны бюгюнча эсимдеди.

«Манас» деген жигитлик эпос биринчи кере 1885 жылда басмаланнганды, ол 500 мингден артыкъ назму тизгинден къуралады. Ол а Махапхарата эпосдан эки кереге узунду, аны къой, Тибетни Гэсэре патчахыны юсюнден айтыуланы да къайда озады. Манас кёчгюн къыргъыз халкъны энциклопедиясыды дерге да болады. Анда жети оюм, жети осуят аллындан ахырына дери чертилгенлей, къанынга сингнгенлей барады. 

Биринчиден, миллетни бирлиги бла аны байламлыгъы болургъа кереги. Экинчиден – халкъла аралы келишимлик, шуёхлукъ, байламлыкъ. Ючюнчюден – миллет сый бла Ата журтха сюймеклик. Тёртюнчюден – ишни, билимни юсю бла жашнаугъа эмда иги жашаугъа итиниулюк. Бешинчиден – гуманизм, кече билмеклик, тёзюм. Алтынчыдан – табийгъат бла жалгъашыу. Жетинчиден – Къыргъызны къыраллыгъын кючлеу, дайым къоруулау.

Къыргъыз жазыучуланы къанатлары «Манасдан» ёсгенлерине бир киши да ишек салмайды, ол жаны бла ёмюрде да даулаш окъуна чыкъмагъанды. Нек дегенде бу эпос къыргъыз миллетни тин байлыгъыды, аны себепли анстан тюйюлдю, къайсы жазгъан къыргъызлыны угъай, къайсы къыргъыз инсанны да илхамы мындан башланнганы. Дуниягъа айтылгъан жазыучу Чингиз Айтматов Манасны кесини романларында, повестьлеринде, хапарларында да кесича кёргенди, кесича ангылагъанды, кесича хайырланнганды  анда болгъан къайсы таурухну неда алыкъа бир адам да эслемеген болумну чертип, ол аны андан ары айнытханды.

Чингизни «Ёмюрден эсе узакъ созулгъанды кюн» деген романы да деменгили бу чыгъарманы тизгин айырыларындан келгенин эпос бла не аз да шагъырей болгъан ангыларыкъды.

Не уллу, не терен оюм да къайсы ёмюрню тыгъырыкъларындан келе эсе да, ол адам улуну бюгюннгю кюнюне маралады, бу сагъатына айтылады. Нек десек, жаланда бюгюн тюрлендираллыкъды адам келир кюнню, къадар ызлагъан къыйынлыкъдан, жаланда бюгюн хыйсаплап, къутулургъа боллукъду, ансы тамбла кечди… Чингиз Айтматовну бу романында чертилип айтылгъан манкъуртлукъ бизни бусагъатда, ичибизни кемирип, боюнубуздан асханды. «Ёмюрден эсе узакъ созулгъанды кюн» къуугъунду, бизни бюгюнюбюздю. Ма былай кесгин салынып турады соруу: болабызмы, къалабызмы деп.

Бизни театр да бу романнга кёре анстан салмагъанды спектакль. Сау болсун тамбланы юсюнден сагъыш этгени ючюн. Къайсын да «Харун» деген поэмасында бошму айтханды: Иншаллах, унутмаз адамны эси деп, неда оруслула нарт сёзлеринде – Фома не помнящий родства, деп… Бюгюнлюкде къазауат адамны эси ючюн барады, адамны эсиди да баш магъана жашауда. Жауланы, душманланы муратлары адамны эссиз этгендеди, аны халкъыны адетинден, тарыхындан, тилинден, тининден эм аллы уа – адамлыкъдан бла жууукълукъдан айыргъандады. Къул болургъа, къарауаш болургъа –  мындан тынч жол жокъду дуния башында.

Къыргъызлыланы озгъан кюнлерини кюзгюсю, келир кюнлерине ышаннгылы кёпюрю «Манас» эпос орус, къытай, немис, француз эмда япон тиллеге кёчюрюлюп басмаланнганды. Ингилиз тилде уа бу трилогияны 400 бетде Интернетде электрон тюрлюсюн табаргъа боллукъду. Аны кёчюрген Акылай Бауматовады. Айтыулагъа кёре, ингилиз тилде «Манасны» тин байлыгъы, макъамы, ёлчеми, магъанасы да сейир ариу сакъланнганды.

Бизни маданиятда да бир уллу, магъаналы иш болгъанды. «Манас» ана тилибизге кёчюрюлгенди. Аны бизге, къарачай-малкъар окъуучулагъа, белгили жазыучубуз, фахмулу поэтибиз Мусукаланы Сакинат баям этгенди. 

Ол аны Мар Байджиев орус тилде басмалагъан чыгъармасындан алып кёчюргенди. Сакинат кеси айтханнга кёре, Байджиев ёз миллетини энчилигин сакълап, чыгъарманы бек  тынгылы кёчюргени ючюн сайлагъанды ол аны. Келе тургъан жылда халкъыбызны Орта Азиягъа  кёчюрюлгенине 80 жыл боллукъду. Къарындаш халкъланы игиликлерин унутмай, анда туугъан тёлюбюзге саугъа этгенди поэтесса бу уллу ишин. Бу керти да  уллу ишди, керекли ишди десек, бир зат да айтмай къойгъаннга саналлыкъды.  Уллу Тюркде окъуна къыралланы болушлугъу бла ол кёп болмагъанлай, 2017 жылда, чыкъгъанды. Башкъортостанда бла Якутияда уа энди басмаланып башлагъанды.

Бизни Сакинат къалай кёчюргенди «Манасны», деп соргъан болса, айтырыгъым былайды – дуниягъа иги да белгили малкъар поэзиябызны жетишимлерин уста хайырланнганды, эпосну макъамын, жюрюшюн, баш башы уа – магъанасын сакълагъанды. Аны да нек айтыргъа къалгъанма?! Окъуучу кеси кёрлюкдю, ол мен айтханнга кеси да тюшюнюрюкдю.

Ма ол Ногой – кючлю патчах, батыр
Дуниядан кетди, къалды аты.
Къытай, монгол халкъгъа оноу эте,
Къыргъызлыланы ханлыкъларын алды,
Анда кеси тёрелерин салды.
Юйню, журтну аямады – ойду,
Батырланы, жигитлени жойду,
Бийчелени башсыз этип къойду…

Ангылашынады да, кёз аллынга келеди да айтылгъан? Ма анга фахму дейдиле,  миллет адамы дейдиле аллай хунери болгъаннга уа.  
Къыргъыз халкъны чыгъармачылыгъы эм байладан бирлерине саналады дунияда. Аны эм бийик тёппеси уа, айтханыбызча, «Манасды». Ол алдан башлап ахырына дери, бизде къарачай-малкъар халкъ эпосча, назму тизгинле бла айтылады,  кёп тюрлю айтылыуу барды. Ол сейир тюйюлдю, аууздан ауузгъа, тёлюден тёлюге ёте келсе, сёз да тюрленеди, болум да унутулады, бирде уа башха магъана да алады.

Къыргъыз халкъы жашап тургъан жерни
Этгендиле  тёрю жаханимни.
Алай ачы болду къадар анда,
Хар ким да ёлюмден кесин сакълай,
Кими къачды Бапан жанларына,
Кими ачды жолла Алтайына,
Кими къачып баргъанды Кангайгъа,
Башхалары – Эрен тауларына.
Ата журтну къоюп, узакълагъа
Кетгендиле  туугъан жерден саула.
Усен ханны, бугъоу тагъып анга,
Сюргендиле Шимал Орханына.
Къачханды Бай, Ата журтун къоюп,
Сибирь таба, ёлюм кюйден къоркъуп.
Кетгенди Орозду Енисейге,
Мадар излей кеси юйюрюне.
Алооке чачханды аланы –  
Ногой ханны кичи уланларын.
Ол Жакыпны, Акбалтаны байлап,
Къарауулла салгъан эди сайлап.
Сибирь таба сюргенди аланы –
Сууукълугъу болгъан эм бораны.
Къыргъыз халкъы, кетип Ата журтдан,
Чачылдыла, жайылдыла андан.

Мында, къайсы бир эпосдача, таурух бла тарых бири бирине ал бермей барадыла. Илмугъа биринчи белгили болгъан къол жазмаладан бири Сайф ад-Дин Ахсикенти молланы жазыулары болгъандыла бир беш-алты ёмюр мындан алгъа. Аны бир къауум юзюклерин биринчи кере белгили тюркологла В. Радлов бла Ч. Валиханов басмалагъандыла. Бизде уа чыгъарманы къарачай-малкъар тилге биринчи Мусукаланы Сакинат кёчюргенди бек иги, бек уста. Бизни бютюнда бек къууандыргъан а мында «Манасны» магъанасы, макъамы бла бирге аламат сакъланнганыды.