Тарых ол алимлени, жазыучуланы ишиди, халкъгъа уа мамырлыкъ керекди.

20 сентябрь – Адыгланы кюню

 Халкъынгы тарыхын билиу, аны ёсюп келген тёлюлеге тюз юйретиу артыкъда магъаналы ишди. Жазыучу, журналист Анфиса Фирова (Канукова) быллай жарыкъландырыу иш бла кюрешеди. Ол жазгъан «Хьэтхэр»  роман да адыг халкъны ата-бабаларыны тарыхларын тинтиу бла байламлыды. Биз Адыгланы кюнюню аллында аны бла  чыгъармасыны, жазыу ишге фахмусуну, шёндюгю кезиуде адабиятны болумуну юслеринден ушакъ бардыргъанбыз.

 Бек алгъа уа «Хьэтхэр» романны жазаргъа кёлюнге къалай келгенини юсюнден болгъанды сорууубуз. Ол айтханыча,  «Адыгэ псалъэ» газетни алгъыннгы баш редактору Мухамед Хафицэ бла ушакъ бардыргъанында, ол  хатты бла адыгла бир халкъ болгъанларын айтады. Алай адыг тилде бу миллетни юсюнден бир китап да жокъду, адамланы эсинде къалырча бир шарт да жазылмагъанды, дейди.   Хаттия къырал  бизни ёмюрге дери 2-2,5 минг жыл алгъа Анатолияны ара эм къыбыла-кюнчыгъыш жанында орналгъанды. 

Ары дери уа журналист къыз хапарла, новеллала жазып тургъанды, алай тарых  романнга жетишаллыкъма деп акъылына да келмегенди. «Ол асыры уллу, жууаплы иш болгъанын ангылагъанма. Ол тюбешиуден сора уа  хатты халкъны къадары, ол жокъ болуп,  тарыхда ыз къалмагъаны кёлюме бек жетгенди. Ма алай келгенди эсиме роман жазаргъа акъыл», - дейди ол.

Китапны биринчи томун айны ичинде бошагъанды. Хаттия Египетни фараону Рамсес  бла мамыр келишимни къабыл кёргенини юсюнден хапарлагъа сейири уа жазыучуну алгъын да болгъанды. Урушну, аны сылтауларыны, баргъаныны юслеринден шартла клинопись таблицалада жазылып, бизни заманнга дери жетгендиле. Ала шёндю Тюркде сакъланадыла.

Китапда ма ол кезиуню юсюнден барады хапар. «Роман битеу акъылымы, заманымы да алгъанды. Кече уянып, эсиме келгенни унутмазча къагъытха тюшюрюп, тангнга чыкъгъаным да болгъанды. Мен ол кезиуде болуп, хар нени да  кёзюм бла кёргенча, билген хапарланы айтханча сезгенме  кесими», - деп эсгереди ушакъ нёгерибиз.  

 Античность, мифология, буруннгу Греция, Рим хар кимге да сейирди десем, жангыллыкъ тюйюлме. Ма бизни ушакъ нёгерибиз да студент жылладан библиотекада экологиядан, биологиядан китап бла бирге Египетни, Майяны, античностьну юслеринден  чыгъармаланы ала, биринден арыса, экинчисин окъуй, билимин кенгертгенди.

  Романны баш жигитлери тарых адамладыла, жаланда сыфатларын кенг этгенди автор. Хапар а жашауда болгъан ишлени юслеринден барады. Жаланда баш жигити Алядаманы къурагъанды, аны сыфаты бла уа  хатты миллетни къадарын кёргюзтгенди автор.

  Алядаманы сабий заманында Къара тенгизни халкъларындан урлап, Хаттиягъа элтгендиле, анда ол  къул болуп тургъанды. Къыралны аллында жигитлиги ючюн патчах эркинлик берип, ол кемеде туугъан журтуна Меотидагъа къайтады. Роман алай бошалады. «Окъуучула андан ары не болду, ол сюйген къызын Рамсесге бергенлерине къалай тынчайып къалды, деп соруп тургъандыла. Алагъа жууаплар мурат бла экинчи томну жазаргъа кёлленеме», - дейди Анфиса. 

 Экинчи китапны жазгъанымда, тарых материалла жетишмей, кёп излерге тюшгенди, дейди ол. Меот тайпаланы тарыхларыны, жашауларыны, къоншула бла байламлыкъларыны юслеринден илму тинтиуле  жокъну орунундадыла. Роман Боспор патчахлыкъ къуралгъан кезиуню юсюнденди.

Шартланы греклиледе излерге тюшгенди. Нарт эпосну да жангыдан тинтип,  бир-бир болумланы андан алгъанды, дагъыда амазонкаланы сыфатларын да къошханды. Ючюнчю томда Хаттияны чачылыууну юсюнден барады хапар.  «Бу къырал айныуну эм бийиклигине жетгенди. Алай Ассирия бла къазауатда чачылып кетгенди. Ма алай бла Хаттияны айныуундан башлап, чачылып, халкъ тас болгъан кезиуге дери сюзгенме», - дейди Анфиса.

Авторну бизге айтханына кёре,  чыгъармасыны баш мураты  хатты халкъ адыгланы ата-бабаларына нек саналгъанларын, ала къаллай тилде сёлешгенлерин, къыралны болумун ачыкъларгъа эди. Тинтиуле кёргюзтгенлерича,  аланы тиллери адыг тил бла келишеди.

Ушагъыбызны кезиуюнде адабиятны келир заманда болумуну юсюнден оюмун сурагъанма. Адамла гуппур болуп, кёзлерин смартфондан алмай кюрешгенлени кёрсенг, жууукъ кезиуде адам харфланы ахырда унутуп, жаланда суратлагъа бла видеогъа къарап турлукъду, деригинг келиучюдю… 

- Жазыучула окъуучуланы билимлерин, сезимлерин байыкъландырыр, аланы ич дунияларын игилендирир ючюн кюрешедиле. Романларымы окъумасала жарсымайма деп айталмайма. Алай жазмай къояргъа уа хазыр тюйюлме. Шёндю жаш тёлюню асламында китаплагъа  сейир уллу болуп барады.   «Среда-бук» тюкен кюннге орта эсеп бла 100-150 китап сатылгъанын айтады. Китап жангыдан модагъа киргенди, - дейди ол.

Анфисаны тарыхха сейирине энтта бир шарт шагъатлыкъ этеди – аны сабийлерини атлары … Аны тёрт баладан таматасыны аты Маисады. Амазонкаланы къамаларыны бир тюрлюсюню аты да алай болгъанды. «Ол женгил бюгюлгени ючюн беллеринде жюрютгенди. Къызны  хали тюз алайды. Къатыды, сюйгенин толтурмай къоярыкъ тюйюлдю, алай аны бла бирге уа жарашыулуду», - дейди жаш ана.

Жашны аты Хасанды. Ол анасына жарсырча, уялыргъа бир сылтау да бермейди. Тынч, сабыр, адепли адам болуп ёседи. Энтта бир къызны аты Инессады. Ол европалы атды, алай ахырында «са» деген кесек барды. Адыг тилге «сэ» дегенни  бир ненча магъанасы барды – мен, бичакъ эмда намыс. Намыслы болсун, деп атагъан эди алай.

Кичини аты Асияды. Грек мифологиягъа кёре, Асия Океанны бла Тефияны къызыды, Азия деген сёз да андан башланнганды. Адыг тиде уа «Iэсэ»   сабыр, тынч деген магъанада жюрюйдю.  

Анфисагъа таулу халкъ да бек жууукъду. Къарт аппасы Юсуф тюрклю бийни жашы болгъанды. Кавказ урушдан сора бери жесир болуп тюшгенди.   Аны Кёнделенде таулу юйюр алып, кеслерини жашларынча ёсдюргендиле. Тукъумуна Хасан-бей дегендиле. Ма алай къуралгъанды Хасанбийланы тукъум.

- Аммам аны къызыды, аны анасы уа – Баллаладанды. Къууанчымда, бушууумда да эки миллетден жууукъларым  бирча болушадыла, къатыма сюеледиле. Къалай айырайым эки миллетни да?  Ким къайдан келгенди, къайсы миллет къайда жашагъанды, бу жер кимникиди…  Бу соруула ахырда магъаналы тюйюлдюле. Ма бюгюн да «Заман» газет бла ушакъ этерге чакъыргъаныгъыз, миллетге мени юсюмден билдиргенигиз бек багъалыды, сыйлыды, магъаналыды, - дейди жаш жазыучу.

Газет окъуучулагъа уа ол ушагъыбызны ахырында тынчлыкъда, жарашыулукъда, шуёхлукъда жашарыбызны тежейди.