Къайда да атын иги бла айтдыргъанды

Жаубермезланы Эдегей эки белгили империяны-Россейни бла Великобританияны - жашауларында уллу ыз къойгъанды. Къайда болса да атын иги  бла айтдыргъан, туугъан журтун, тилини даражасын бийикде тута билген адам болгъанды. 

Ол 1804  жылда  Огъары Чегемде  туугъанды. Алай кёп да бармагъанлай сабий тынчлыгъын Кавказ урушну башланыуу бузады. 1810 жылда Чегем аууздан  орус аскерни Каррас колониясына  аманатлыкъгъа бериледи. Ары тюшгени бла, аны христиан диннге буруп, Андрей Гай деген ат айтадыла. Тыш къыралланы тарыхларында уа  Эндрю Скайрвинг Хэй деп тюбейди.

1817 жылда 17 аманат  жаш адамны энчи белгилейдиле. Ала  Кавказдан  келген  дюгерлиле, къабартыла, ногъайлыла эмда таулула болгъанлары ачыкъланады. Ол санда уа 13- жыллыкъ Эндрю Скайрвинг Хэй да тюбейди.  Колонияда жашагъан   сабийлени христиан диннге бургъанлары ючюн,  жалгъан ата-аналарыны атларын, тукъумларын да бергендиле.

Мистер бла миссис Эндрю Хэй биринчи Кавказгъа баргъан  шодландиячы миссионерледен болгъандыла.  1803 жылда 23 апрельде Литлны портундан тюшгенлей, Каррас колониягъа барып, аны тап халгъа келтирирге  болушадыла. Хэй  колонияны тёгерегинде жашагъан муслийманланы кеси динине бурдурургъа кюч салып тургъанды. Алай кёп да бармагъанлай, 1805 жылда, дуниясын алышып, анда асыралгъанды.  «Religious Monitor»  журналда уа аны 40 фунт стерлинги  къалгъаны  жазылгъан эди (заманнгна кёре ол иги байлыкъгъа саналгъанды). Хэйни осуяты бла  ол байлыкъ  таулу жашчыкъладан  бирин  кеслерине алыргъа берилирге керек эди. Ол сабийге  Эндрю Скайрвинг деген ат берилип, Эдинбург къауумну сакълауунда  болургъа кереклиси да айтылгъан эди. Жашчыкъны уа  колонияны башчысы Хенри Брантон сайлайды. Аны себепли Жаубермезланы Эдегейни аны байлыгъына тийишли кёреди.

Жангы ат берилгенликге, Эдегей  кесини къайдан болгъанын унутмай, жууукълары бла байламлыкъны да тас этмегенлей тургъанды. 1838 жылда орус командованиягъа кесини юсюнден айтханында, атасы ауушхан билдиреди. Алай  Къарачайда, Малкъарда  жашагъан жуукълары бардыла. Аладан  бири уа-Жаубермезланы Александр. Ол да   колонияда окъуп тургъанды. Христиан дин алгъандан сора уа, Александр Давидсон болургъа тюшеди. Саулай жашауун а Къара тенгизни Береговой Линиясында тасхачы болуп, капитан чында  къуллукъ этгенди. 

Он жылындан бери  колонияда  тургъаны  себепли, Эдегей  заманнга кёре иги билим алгъан эди. Аны бла да чекленмей, ингилиз, немис тиллеге да юйренеди. Акъылы, билимге хунерлиги болгъаны да  эсленмей къалмагъанды, устазлары барысындан да бек аны айыргъанлары  бошдан болмагъанды.

1807-1808 жыллада Кавказгъа келген академик Г.-Ю. Клапрот  Каррасда да болгъанды.  Анда уа  Библия жангыз да орус тилде угъай, Жаубермез улуну хайыры  бла малкъар тилге да кёчюрюлгенин  айтхан эди.

Талай замандан, колония чачылгъандан сора,  Эдегейни жашаууну жангы бети ачылады.  1820 жылда Австриягъа, Германиягъа, Великобританиягъа да къауум кере барады. Ингилизли лорд бла Грециягъа барып, тёрт жылны   жашагъанды.  Девид Уркарт бла да анда танышып, нёгерле боладыла. Кърымда болгъанында уа,  Великобританиядан келген  жолоучу, британлы разведчик Томас Элкоком бла танышып, андан ары жолунда аны тилманчы болады. Ол заманладан башлап Эдегей да ол разведкагъа къуллукъ этеди.

1831 жылда Элкок  кесини жолоучулукъну юсюнден «Путешествие в Россию, Персию, Турцию, Грецию в 1828 – 1829 гг.» деген ат бла китап басмалайды.   Анда  бизни жигитибизни юсюнден да кёп  жазады.           «Жолубузда бир акъыллы улан  бла танышханыбызгъа бек къууаннганма. Кърымдан Константинопольгъа баргъынчы ол бизни тилманчыбыз болуп, болушлукъ этип тургъанды. Сабий заманындан окъуна  аны намыслы, адетли болгъаны эсленмей къалмагъанды. Не  жумушну да тынгылы толтургъаны бла колонияда да энчи аны чертип тургъандыла.   Орус, къарачай, ингилиз, немис, тюрк, грек тиллени билгени бла уа бизге да кёп хайыр тюшюргенди».

Эдегейни бла  Элкокомну жолоучулукъларындан  бек тауушлукъгъа  Персиядагъы саналады. 1829 жылда 11 февральда тинтиучю Ф.Абдуллаевни архив къагъытларына кёре, ол жыл Персиягъа  эки ингилизли   келеди. Аладан бири уа черкес  Э. Хэй эди. Къауум замандан андан кетгенлерини  экинчи кюнюнде  россей посольствагъа  анда жашагъанла чабыууллукъ этедиле. Ол заманда битеу келечилени, ол  санда А.С.Грибоедовну да, ёлтюредиле. Аны бла байламлы  шотландиячы  тарыхчы М.Джоунс «Эндрю Хей и интрига с Грибоедовым» деп статья басмалагъан эди. Алай ол чабыууллукъ  керти да ала бла байламлы болгъанларын  бла къалгъанларын  айтыргъа  къыйынды.

1820 жылны ахырында Эдегей Стамбулгъа кёчеди. Анда Д.Уркарт бла бирге ишлеп башлайдыла. 1831 жылда  Россейни кюч алып баргъанына  жарсыгъан Британия, Кавказны миллетлерин бирикдирип, орус патчахлагъа къажау бурурча мадар этеди. Ол ишде   Кавказны  бла Британияны арасында Уркарт  келечилик этип турады. Тёрт жылны анга Жаубермез улу болушлукъ этгенди. Кавказда болгъан жыйылыулагъа, къураулагъа  аны къошмай оноу этмегендиле. Алай бираздан   эки уллу империя гитче халкъланы  политикагъа жангызда  кеслери файдалары ючюн  къатышдыргъанларын ангылап, Россей жанлы болады.  Алай  бла  Кюнбатыш  Кавказда  орус спецслужбаны баш агентини къуллугъун толтурады. Сатыу-алыу бла кюрешген адамча,  ногъайлыланы, абазинлени, адыгланы жашагъан жерлерине барып,  уруш къозгъамай, Россей жанлы болургъа чакъырады. Алай россейли башчыла, анга толу ышаныргъа къоркъуп, къуллугъундан  кетередиле. Ким биледи бираз заман берселе, урушсуз, къан тёкмегенлей, адамла да жашап тургъан жерлеринден кёчмегенлей  къалыргъа онг да болур эди.

Алай  Николай 1  1841 жылны апрель айында Константинопольдан келген  Жаубермезланы Андрейге, къыралыбызгъа этген болушлугъу ючюн,   намысын кёрюп,  жыл сайын 150 кюмюш сом берилип турургъа оноу этеди.

Император уллу эс бургъаны бла  мында башчылыкъ этгенле, Геленжикден Навагинскийге дери  2-чи участокну начальнигини  тилманчысыны къуллугъун бередиле.

Жарсыугъа, анда кёп ишлерге тюшмегенди, жерни хауасы жарашмагъанлай, Жаубермез улу  1843 жылда ауруп ауушханды. Аны замансыз дуниядан кетгенине  1844 жылда   Керчде жашагъан юйдегиси Пелагея юйюрюне ахча тёленирча къагъыт жазады. Аны бла байламлы Николай 1 «эрини намысы  ючюн деп»  300 кюмюш сом берирге оноу этеди. Андан ары аны жашауу белгили тюйюлдю.

Алай белгили жангыз да Эдегей болмагъанды,  къарындашы Урусбий да  аны бла бирге ол колонияда ёсгенди. Ёсдюрюрге алыннган юйюрюнде христиан динни, аланы тукъумларын да алып, Александр Давидсон болгъан эди.  Ол кёп  тюрлю  тиллени  да  билгенди,  башха  илмуладан  да  иги  билими  болгъанды. Кёп заманны  Къара тенгизни Береговой Линиясында тасхачы ишни  толтургъанды.