Нальчик курортну биринчи атламлары

Къабарты-Малкъар Республика Кавказ тауланы айбатлы тиклеринде, Терк сууну сол жанында орналады. Тамашалы табийгъаты, дарманлы хауасы адамны саулугъуна хайырлыдыла. Мында къадар тюрлю гара суула чыкъгъан шауданла, дарманлы батмакъла болгъан жерле бардыла. Ала бары да тюрлю-тюрлю аурууланы багъаргъа себеплик этедиле.

Нальчикни юсюнден курорт деген биринчи хапарла онтогъузунчу ёмюрню ортанчыларында жайылып башлагъандыла, дейди КъМР-ни Архив службасыны келечиси С.О. Якокутова. Акъ-Сууда дарманлы сууланы ол кезиуде кёпле хайырлана эдиле. Аны хапары тышына да чыгъып тебирейди, Долинскде уа иели юйчюкле салыу башланады. Алада кёп белгили адамла солугъандыла: композитор М.А. Балакирев, опера жырчы Ф.И. Шаляпин, назмучу А.С. Грибоедов, жазыучу В.А. Гиляровский. Аты айтылгъан жазыучу тиширыу Марко Вовчок а жашаргъа бери кёчюп къалгъан эди.

Курортну кенг къурулушу революциядан сора башланнганды. 1918 жылда 17 майда Нальчикде халкъ Советни жыйылыуунда сагъынылгъан дачаланы сыйырып, къыралны иелигине кёчюрюуню юсюнден айтылады. Талай кюн озгъандан сора, аны ишин этип бошайдыла, 1920 жылда уа эки санаторий ачадыла.

1922 жылда 4 октябрьде Нальчик шахарны айнытыу планы къабыл этиледи, беш жыл озгъандан сора уа, «Къарахалкъ» газетде «Курорт къурулуш» деген статья чыгъады. Анда бу тийрени тамблагъы кюнюню, хауасыны, жерини юслеринден жазыла эди. 1928 жылда уа РСФСР-ни Халкъ комиссарларыны Совети Нальчикни жер-жерли даражасы болгъан курортха санайды. Къурулушха керек ахчаны  Къабарты-Малкъарны Облисполкому тышындан солургъа келгенледен жыяргъа оноу этеди.

1928 жылда Наркомздравдан энчи комиссия келип, шахарны жик-жиги бла тинтеди. Профессор Коростелев эмда доктор Хрисанфов Нальчикни хауасыны, жерини, транспорт эмда башха онгларыны юслеринден оюмларын туура этедиле. Экинчиси кёргенин артыкъ жаратмайды. Сёз ючюн, оборудование эмда суу бла жалчытыу, жолла да осал болгъанларын, жашар жерле эмда транспорт жетишмегенлерин белгилейди.

Къалай-алай болса да курорт аз-аздан айный барады. Акъ-Сууда гара суула чыкъгъан жерле ачылгъанларындан сора, Нальчик республикалы даражалы курортха саналып тебирейди. Санаторийлени, солуу юйлени саны да терк ёсюп башлайды. 1925 жылда курортда юч минг адам солугъан эсе, 1931 жылда аланы саны кёп къалмай онбир мингнге жетди. Кёпле бери бек сюйюп келиучю эдиле.

Курортну тынгылы реконструкциясына хазырланыу 1936 жылда РСФСР-ни Халкъ комиссарларыны Советини тийишли бегими чыкъгъаны бла башланады. Нальчикни эмда Адыл-Сууну къырал курортлагъа санап, Наркомздравны бойсунуууна кёчюрюрге оноу этиледи.

Шахарны планында коммунал, жашау журт, маданият, курорт къурулушланы бардырыргъа умут этиледи. Нальчик иги да ёсгенин эсге алып, анда жангы суу эмда канализация ызла созаргъа оноулашадыла. Бахсан ГЭС ишлеп башлагъаны бла шахар электрокюч бла жалчытынып тебирейди. Орамлагъа асфальт жаяргъа, Хасаниягъа бла Вольный Ауулгъа уа кёпюрле ишлерге дейдиле.

Шахарда жашау журтланы, къонакъ юйлени, сатыу-алыу жерлени къурулушларын да къолгъа аладыла. Нальчикде театр, Маданият эмда Басманы юйлери, кино болмагъанына да энчи эс бурулады. Аны себепли юч жылны ичинде аланы барын да къураргъа,  дагъыда стадион эмда парк ачаргъа оноу этедиле.

Комиссия къадар тюрлениулени планын кёргюзтген эди. Аланы барын да тамам этерча эл мюлк, саулукъ сакълау, жарыкъландырыу эмда чыгъармачылыкъ бёлюмлеге специалистлени мында жеринде хазырларгъа керек эди. Анга кёре жууукъ кезиуледе медицина эмда эл мюлк вузла, музыка эмда къурулуш техникумла ачаргъа, общежитияла сюерге келишедиле.

Ёсе баргъан курортха телефон связьны айнытыргъа, радио ачаргъа, аэродром, ипподром, ботаника бахча, зоопарк ишлерге, эл мюлк кёрмюч да къураргъа керек эди. Алай кёп умутланы жолун уруш кеседи… Ол бошалгъандан сора уа, кёп ишлени жангыдан башларгъа тюшеди.