Акъылманны ангылау

Халкъыбызны шыйыхы Мечиланы Кязимни жашау, чыгъармачылыкъ да жолларына атап, Къулийланы Къайсын атлы  Малкъар къырал драма театр 1965 жылда «Жаралы жугъутур» деген пьесаны салгъан эди. Аны автору КъМР-ни сыйлы артисти эм драматург Маммеланы Ибрагим болгъанды.

Ол анда баш рольну - Кязимни - сыфатын къурагъанды. Ибрагим ол пьеса бла ишлеу къалай тюрлю баргъаныны юсюнден эсгериуюн къойгъанды (1999 жыл). Кязимни 160-жыллыгъын белгилерни аллында газет окъуучуланы аны бла шагъырей этерге сюебиз.

                                                                                              ЖАШАУ ЧЮЙРЕЛИКЛЕ

Болсада ол заманда Кя¬зимни юсюнден пьеса жазгъан тынч тюйюл эди. 1959 жыл. Кёчгюнчюлюкден сора чыкъгъан назмула жыйымдыгъындан башха Кязим¬ни жашау жолуну юсюнден жазылгъан зат жокъ эди. Алай аллай уллу адамла, керти уллу художникле жашауну тюз-терс  жерин да башхаладан алгъа кёредиле, терен ангылайдыла. Жашауну терс къуралып тургъанына жарсыгъандыла. Ала уруннган халкъгъа, жашауну тутуругъу болуп, ишлери бла, къол къыйынлары бла алгъа элтген адамлагъа тап болурун, иги болурун излегендиле. Кя¬зимни поэзиясында ол бек шарт кёрюнеди.

Пьеса жазылгъан 1964 жылда, дин ырбыннга тыйылып, ёлгенни дууасына баргъанда да, партияда болгъанла угъай, ууакъ оноучула окъуна, къолларын жайып, дууа тутаргъа буюкъсуна эдиле. Аллай кезиуде дин ахлусун, ахшы адамныча, сахнада сы¬фатын кёргюзтген тынч тюй¬юл эди. Халкъны, партияны жанындан да сёз келмезча, бир кишини да дыгъылына къатылмай, аягъын да басмай, ыран жолда баргъанча, сакъ атларгъа керек эди. Аллай ыран жолну тапмай тохтаргъа да тюшгенди. Ачыкъ кёргюзтюрге керек эди: Кязим кимди? Дин ахлусумуду, тюйюлмюдю?

Башхача, сабий тил бла айтханда, къызылладанмыды, акъладанмыды? Ол эди ишни бек башы уа.

Кязим бир заманда да динин сатмагъанды эмда анга къуллукъ этгенин да къоймагъанды. Совет властьны тюз ишинден да къачмагъанды. Терсликни уа кимни атындан келгенин да унамагъанды. Аны барын да тап кёргюзтюр амалны жолун излерге  керек эди.

Ёртенни терк ёчюлтюр ючюн, аллында башха ёртен жандырып, анга къаршы жибередиле. Эки ёртен бирге жолукъгъанлай, ёчюлюп къаладыла. Эки дин ахлуну - Кязимни бла эфендини - араларында даулашны къураргъа керек болгъан эди. Аны бла Кязим Совет властьны ишинде Аллахны жолуна тюз келишген затланы айтады.

Динни атындан а, Аллах да унамаз терслик этилгенин айтып, ниетини тюзлюгюн кёргюзтеди. Эфендини да намысы, даражасы кётюрюлгенди. Эндиге дери бизде жазыла, сахнада кёрюне келиучюсю, хыйлачы аманлыкъчы болмай, Кязимни кеси бла даулашхан, акъыллы эфендини сыфаты да. Кертисин айтханда, пьесаны, спектакльни да ол даулаш къутхаргъанды.

                                                                                      ХАР ЗАТХА СЕЙИРИ БОЛГЪАН РЕЖИССЁР

Кязим хажини халкъда жюрюген уллу намысы, поэзиясыны кючю, артистленича, режиссёрну, художникни да кёллендиргенди, арсарлыкъ да бергенди. Къачан да ре¬жиссёрну, художникни да ишлерине багъа бичгенде, сахнада кёрюннгенни айтадыла. Ары деричи ишлегенлери, излегенлери ташада къалады.  Режиссёрну иши актёрлада кёрюнеди, алада эрийди, дейдиле.

Алай болса да, аланы къа¬лай излегенлерини да барды сейири. Ёз ишлерин ахшы билген, керти режиссёр, чынты художник, пьесаны окъугъандан сора, актёрла бла ишлеп башлар ючюн, кёп оюмну башларында къайнатадыла. Спектакльни кеслери акъылларында толу хазырлап, кёз алларында тутадыла. Ол жаны бла айтханда, режиссёр Г. Б. Моисеевни бла художник С. Ж. Урусовну «Жаралы жугъутур да» иш¬лерин юлгюге келтирирге боллукъду.

Георгий Вячеславович, орус тюзледе жашап, тауланы, таулуланы да бек аз билген адам, пьесаны алып, анда жазылгъаныча, спектакль салып къояргъа боллукъ эди. Кязимни кёрмегенме, танымайма,  хазыр пьесадан спектакль салгъанма деп къойса, ким не айтырыкъ эди. Алай ол аллай адам болмагъанды, тутхан ишине ат башындан къарагъан.

Хар затха уллу сейири болгъан хунерли режиссёр, пьесаны окъугъанлай, Кязимни сыфатына эс буруп, аны орус тилде чыкъгъан китабын башдан аякъ тынгылы окъугъан эди. Сора Кязимни по¬эзиясында, кесини излегенин табып, анда кесине жангы дунияны ачханы бла бирге таулагъа, таулулагъа да жангыдан эс бургъанды. «Быллай адамны юсюнден спек¬такль салгъанны кесиме намысха санайма», - деп ишине да жангы кёзден къарагъанды.

Спектакльни да аны даражасына жууукъ этерге сюйюп: «Быллай поэзияны жаратылгъан жерин кёрюрге керекме. Поэтни хар назму тизгининден жерини хауасы урады. Халкъны да, кесини да сыфатлары кёрюнедиле. Мен аланы барын да кесими жюрегиме сингдирип алай ишлерге керекме», - деп, Кя¬зим къайда жашагъанын кё¬рюрге изледи. Художник да алайсыз болалмайма, дейди. Солтан Урусов, къабартылы жаш, атасы темирчи болгъаны себепли гюрбежиде ёсгенди дерге боллукъду. Ол сахнада ишлерик гюрбежисини макетин тёрт-беш тюр¬лю этип кёргенди. Алай ала¬ны бирине да ыразы болалмайды. «Не кюреше эсем да,  ишлеген гюрбежимде Кязим¬ни кёрмейме», - деп тарыгъады.

                                                                                           КЯЗИМНИ ТУуГЪАН ЭЛИНДЕ

Алай бла 1965 жылда 4 августда Кязимни туугъан жерине – Шыкъыгъа тебиредик. Ары баргъанла: режиссёр Г. Б. Моисеев, художник С. Ж. Урусов, театрны баш художиниги С. А. Мальцов, сурат алдырыучу эм актёр Шахмырзаланы Алексей, бызынгылы артист, Кязимни да эгечинден туугъан Чочайланы Жюнюс эмда пьесаны автору.

Театрны автобусу алайдан ёрге баралмагъаны себепли аны Бызынгыда къоябыз. Андан ары жаяу чыгъаргъа керек эди. Бу жерледе ёсюп, жолларын ахшы билген Жю¬нюс, элге барыучу жол бла элтмей, андан бир жанында тик тёш бла ёрге, тюз гюрбежини юсюне чыгъаргъан эди бизни. Гюрбежини бир мюйюшю оюлуп, тёгерегин да терен ханс, мурса басып тура эди.

Художникге гюрбежи къаллай болгъаны угъай, къаллай жерде салыннганы керек эди. Солтан терк окъуна Кя¬зимни гюрбежисине аз да ушамагъан эскизле этип башлады. Алексей да, аны жан-жанындан суратха алдырды. Гюрбежи элден тышында, суучукъ келген сызны бирси жаны - тёшню башындады. Элни олтургъан жери, къол аязынгдача, кёрюнеди. Энишгеде Бызынгы эли, андан энишге уа бызын¬гы череги жылтырап агъады.

Былайда акъылынга сейирлик сезимле келедиле. Ала, санга нёгерлик этгенча, кесинг да аланы кесегича, юзюгюча кёрюнесе. Былайлары таурухланы, жомакъланы жашагъан жерлерича, ала юсюнге къарап, айтылып башларгъа заман сакълап тургъан сунаса. Аллай сезим¬ле барысы да Кязимни юсю бла келедиле. Аны сыфаты, поэзиясыны хауасы былайдан кетмегендиле.

Биз, таулула, таулада жашасакъ да, тоймайбыз аладан. Тюзледе жашап, бери биринчи келген адам а? Бу элде энди адам жашамайды. Кёчгюнчюлюкден сора бери киши къайтмагъанды. Урушха дери окъуна, Кязим да араларында болуп, Кичибалыкъгъа кёпле кёчген эдиле. Юйлени кёбюсю бузулгъандыла. Алыкъа бузулуп бошамай тургъанлары да къуру эшиклери, терезелери бла мудах къарайдыла дуния жарыгъына. Жаланда суучукъ сызгъа, Кязимни заманындача, жарыкъ шорхулдайды. Ол Кязимни жырларынмы жырлай болур? Биз, таулула, Кязимни туудукълары, аны поззиясына юйренип, кюнде кёре, хайырлана тургъан затыбызгъача къарап да озабыз. Ол а керти да тамашалыкъ поэзияды. Востокну бла западны арасында тохтап, эки жанын да кесине алгъан поэзияды.

Ол Парижде, Петербургда, Бухарада угъай, мында, тау тёппеледе, къаяланы, ташланы араларында жаратылгъанды. Алай болгъанлыкъгъа уа, аллай уллу культура, поэзия къайнагъан жерледе жазылгъан бла бир сатырда турады. Аладан энчилиги уа жашаугъа, табийгъатха жууукъ болгъаныды. Кимни сейир этдирген да олду, дуния маданиятны, поэзияны ахшы билген адам, фахмулу режиссёр Кязимни поэзиясында башха жерде кёрмеген энчилигин кёрюп ашыкъгъанды Шыкъыгъа. Георгий Вячеславовични къууанчы ичине сыйынмай эди. Ол, шашхан адамча, кесини къарамын бир жерде тохтатмай, хар затны да асламыракъ, теркирек кёрюрге ашыгъа эди. Бир ёрге, тауланы башларына къарап, бир энишге, черекге къарай, сейирсине эди. Солтанны уа эси, сейири да гюрбежиде эдиле.

- Тамашады! Былай болур деп турмай эдим. Нечик иги болду бери келгенибиз! Энди мен спектакльни салыргъа хазырма. Мен аны къаллай боллугъун кёре турама, - деди Георгий Вячеславович.

- Мен да тапханма гюрбе¬жини ачхычын, - деп къошду художник да, къууанчлы ауаз бла.

Алай бла Кязимни эндиге дери былайда, туугъан, жашагъан жеринде, сакъланнган сыфаты аланы экисин да жангыдан кёллендиргенди.

                                                                                    БИЧЕНЧИЛЕНИ КЪОШУНДА
Элге тигелеп, Кязимни арбазына киргенде, анда, бузулгъан юйюнде да эс бурур зат тапмагъандан сора,  алайдан озуп, бызынгылы биченчиле къош этип тургъ¬ан юйге элтген эди бизни Жюнюс. Къошда, биченни заманы болгъаны себепли адам жокъ эди.Жюнюс, кесин юйлю этип, биченчилени айранларындан ичирди. Сора жаш-къуш хыли этген сунмасынла деп, быллай адамла быллай жумуш бла келип, къошугъузда солуп, айраныгъыздан да ичгенбиз, айып этмегиз деп, къагъытчыкъ жазып кетген эдик.

 

Поделиться: