Халкъ ючюн кюрешгенле

Тамата тёлюде къыраллыкъны тохташдырыугъа, аны айнытыугъа къыйын салгъанланы араларында ызларындан келгенлеге юлгю болгъан ахшы адамларыбыз бардыла.

Къумукъланы Шаухалны жашы Салих аладан бириди. Ол керти да къыралына, миллетине къайгъыргъан адам болгъанды. Ол 1905 жылда Кёнделенде туугъанды. Анда биринчи комсомол ячейка къуралгъанда, Салих бла аны нёгерлери ал тизгинде болгъандыла. Ол кезиуде жангы жашауну къанлы душманы бла кюреш баргъанда, Салих ол кюрешни ал сатырында сюелгенди. Мамыр жашау башланнганда, Рабфакны бошагъанды. Ызы бла комсомолну район комитетини биринчи секретары болгъанды.

1921 жылда апрельде, анга жаланда оналты жыл болгъанда, Салихни  Малкъар округну 8-чи съездинде округну  толтуруучу комитетине айыргъандыла. Аны бла бирге ГАССР-ни учредитель советле съездине  делегат этгендиле.  Андан арысында аны жашауу партия ишле бла байламлы болгъанды. 
Ол жыллада къарангылыкъны кетерирге, халкъны жарыкъландырыргъа уллу эс бурулгъаны белгилиди. Ол жаны бла Элбрус районда жаш адамланы да тизип, Къумукъ улу этген ишлени артда юлгюге келтирип тургъандыла. Ол китапланы машокла бла ташыучу эди дейдиле. Артда аны партияны район комитетини биринчи секретары, кёп да бармай, «Къарахалкъ» газетни малкъар бёлюмюне редактор этгендиле. Ол анда ишлеген къысха заманны ичинде адамлыгъын, иш кёллюлюгюн таныгъанла анга уллу багъа бергендиле. Баш редактор болгъанына да къарамай, башха тенглерича, тау элледе  школланы, клубланы, башха культура учрежденияланы ишлерин игилендирир ючюн, билимин, кючюн аямагъанды, малчыланы, сабанчыланы да жарыкъландырыр ючюн, ары китапла, кино, сахна оюнла элтдирип тургъанды. 
1929 жылда Малкъар округну жыйылыуунда Жангы Малкъарда колхоз къурауну юсюнден сёз баргъанда, аны таматасына Ацыкъанланы Нохтар-Пашаны салыргъа дегенде, ол ишге Къумукъ улу да къатышханды. Аны юсюнден архив къагъытлада да барды. 
1930 жылда сентябрьде округну толтуруучу комитетини халкъгъа билим бериу бёлюмюне таматалыкъ этип тургъан  Къумукъланы Салихни партияны округ комитетини секретары этгендиле, аны бла бирге ол Малкъар райисполкомну председатели да болуп тургъанды бир къауум заманны. 1931 жылда  Малкъар округну съездлеринде аны дайым президиумгъа айыргъандыла. Ол жыл январьда баргъан жыйылыуда уа аны  округну халкъны жарыкъландырыу (Совнарпрос) советине председатель этгендиле. Салих анда да ишине бек жууаплы къарагъанды. 
Кертиси да, халкъны жарыкъландырыугъа Къумукъ улу битеу заманын бергенди. Улбашланы Исмайыл, Малкъондуланы Хамит, Кациланы Хабу, Залийханланы Жанакъайыт бла бирге партияны тарыхыны къысха курсун малкъар тилге кёчюргенди. Ол окъуу китап бла кёп жылланы ичинде малкъар школла хайырланып тургъандыла. 
Ол орус (кириллица) графика мурдорда малкъар харфлыкъны  жарашдыргъан комиссиягъа башчылыкъ этгенди. Алфавитни проектин хазырлагъан Гуртуланы Берт былай эсгереди китабында: «Жангы алфавитни жаратмагъанла кёп эдиле. Салих ала бла бек къызыу даулаша эди. Мен аны бла бирге Москвагъа СССР-ни халкъларыны тилле жаны бла институтуна баргъанма. Салих анда атлары къыралгъа белгили болгъан уллу алимлени алларында сёлешгенди. Ол ишни къабыл кёрмегенле алимлени арасында да бар эдиле. Болсада Къумукъ улу, партияны Ара Комитетине дери жетип, ишни тынгылы этгинчи къоймагъанды. Жангы алфавитни къабыл этилгенин билгенде, биз бек къууаннган эдик. Олсагъат Салих Нальчикге Калмыковха телеграмма жиберген эди». 
Арт жыллада ол обкомну партия пропаганда бёлюмюню таматасы болуп тургъанды. «Ол тау элледе кёп айланыучу эди,- деп эсгере эди Гуртуланы Берт,- мен аны бек иги таныучу эдим, ёз жаны ючюн къоркъмагъанды. Анга бир тюрлю бир жумуш бла келгенни ыразы этмей иймегенди». 
Не заманда да халкъдан айырылмагъанды Къумукъланы Салих. Керти таулу киши эди ол. 
Къабарты-Малкъарда жангы жашауну къураугъа тийишли юлюш къошханладан бири Зумакъулланы Башчыны жашы Мустафады. Ол 1898 жылда Шкантыда туугъанды. Башчы аны биргесине къошха алып кетгенде, Мустафагъа жаланда тогъуз жыл бола эди. Алай бла ол таулу кишилени араларына тюшюп, аланы жашау болумларына сабийликден тюзелгенди.
1913 жылда унукъгъан халкъ Жанхотлагъа къаршчы барып, Огъары Малкъарда тарыхха кирген ишле болгъанда, жаш Мустафа да аланы ичлеринде болгъанды. Анга къатышханланы ызларындан тюшгенде, Башчы жашын Котляревка станицада танышы Алексей Трофимовха ийгенди. Нальчикге Петербургда Октябрь революция болгъандан сора къайтханды.

1918 жылда милицияны тизгинлерине дагъыда эки жюзге жууукъ адам алгъанда, алты участокдан бирини таматасына Зумакъулланы Мустафа салынады. Алай бла аны акъла бла ачыкъ кюреши башланады. 

1919 жылда 25 январьда акъ аскерчиле Нальчикни къолгъа этгенде, большевикле, Зумакъул улу да араларында болуп, акъ аскерни ротмистри Даутоков-Серебряковну жыйынын  юч айны Малкъар тарына иймей тургъандыла. Алай кючлери тенг болмагъанды сауутланнган, юйреннген аскерни бла большевиклени. Болсада ол жигитлик эди. 

Тау элледе аланы бандитледен къорууларгъа энчи отрядла къуралгъанда, аладан бирине Мустафа таматалыкъ этеди. Мамыр жашау келгенлей, аны Къызыл Байракъны ордени бла саугъалап, Москвагъа Востокну уруннганларыны университетине жибередиле. Андан къайтханлай, 1927 жылда республикада эл мюлкню кредит союзуну председателини орунбасары этедиле. 1929 жылда аны Малкъар округну советле исполкомуна айырадыла. 1930 жылда Малкъар округну халкъ сюдюню бешинчи участогуну председатели болады. 

Таулада ара мюлкле къурау башланнганда, ол жумушланы толтурургъа сыналгъан коммунистлени иедиле. Алай бла Зумакъул улу, элде партия организацияны секретары болуп, Тёбен Бахсаннга (Тырныаууз) тюшеди. Ол анда колхоз къураргъа кёп къыйын салгъанды.

Ызы бла Мустафаны Милицияны малкъар район управлениясына тамата, экинчи жыл а партияны Элбрус район комитетине биринчи секретарь этедиле. Тырныаууз комбинатны къурулушу башланнганда, Зумакъул улуну  аны парткомуну секретарына айырадыла. Къурулуш къыстау барады. Ол а  кюн, кече да юсюнде болуп, аны ишин терк ёсдюреди. Жашланы керек усталыкъгъа окъутургъа къыралны тюрлю-тюрлю жерлерине иеди. 

Анга жашауунда жалгъан дауну хатасындан къыйынлыкъ сынаргъа да тюшгенди. Алай ол къыралгъа, халкъына ниетин бузмагъанды, аны кертичи жашы болгъанлай къалгъанды.

Малкъар халкъны махтаулу жашларындан бири Къулбайланы Ахматны жашы Мухажирди – къырал эм жамауат къуллукъчу. Ол 1918 жылда  Къашхатауда туугъанды. 1933 жылда Нальчикде ЛУГ-да окъуп башлагъанды. Артда Бештауда рабфакда окъугъанды. Аны бошап, пединститутха киргенди. Аны бошагъанда, урунуу жолун Огъары Малкъарда школгъа директор болуп башлагъанды. Артда Псыгансууда да школгъа таматалыкъ  этгенди.

Бир къауум замандан а Билим бериуню наркоматына кёчюргендиле. Алай бла жыйырмажыллыкъ жаш Къабарты-Малкъарда билим бериуню халкъ комиссарыны орунбасары болуп ишлеп башлагъанды. 

Уллу Ата журт уруш башланнганда, аны политсоставны курсларына жибергендиле. Аланы бошагъандан сора танкланы атыучу полкну батареясыны комиссары этгендиле. 

Мухажир Брянскны, Воронежни, Белгородну тийресинде да уруш этгенди. 1943 жылда жаралы болуп, бир кёзю кёрмей къалып, артха къайтханды. 

Аны обкомгъа инструктор этип алгъандыла. 1943 жылда декабрьде уа Москвагъа партия школгъа жибергендиле. Алай а таулуланы кёчюргенлери бла байламлы бошамагъанды аны. Сюргюнде Къыргъызстанда Дмитриевкада ёксюз сабийле тургъан юйде завуч болгъанды. Бир кесекден Мухажирни Къыргъыз обкомгъа кёчгюнчюлени ишлерини юсю бла инструктор этип алгъандыла. 

Кёчгюнчюлени къуллукъладан кетергенде, бир къауум заманны Къулбайланы Мухажир ТАСС-ны Къыргъызда филиалында, ызы бла Эл мюлк министерствода чыкъгъан журналда редактор болуп ишлегенди. Бери келгенлей, Москвада СССР-ни илму академиясыны экономика институтунда аспирантурагъа киргенди. Анда юч жыл окъуп, кандидат ишин къоруулап, алай къайтханды Нальчикге. 

Андан арысында обкомда инструктор, Къабарты-Малкъар къырал университетде устаз болуп тургъанды. Анда Мухажирни КъМКъУ-ну парткомуну секретарына, Нальчик горкомда партияны бюросуну членине айыргъандыла. Ол ишни кёлю бла жаратханды, алай аны артха чакъырып, партияны обкомунда секретарь этгендиле. Ол къуллукъда Къулбай улу жыйырма жыл чакълы ишлегенди, ол заманлада да эл мюлк, промышленность экономикагъа энчи эс бургъанды. Солуугъа кетгенде уа, аны республикада уучуланы бла чабакъчыланы биригиулерине тамата этгендиле. Къулбайланы Мухажир урушда этген жигитликлери, мамыр жашауда жетишимлери ючюн Ата журт урушну 1-чи эм 2-чи даражалы, Урунууну Къызыл Байрагъыны (юч кере) орденлери эм майдалла бла саугъаланнганды. 

Аны жашауу Ата журтха, миллетге сюймекликни, аны болумун игилендирир ючюн  кюрешни юлгюсюнлей къалады.