Айныргъа, ёсерге итиннгенле кёп жашайдыла

 Жашлыкъны, ариулукъну сакълар амал бармыды? Ёмюрлюк  жашлыкъны жашырынлыгъын табаргъа адам улу хар заманда да итинип келгенди. Кёп ёмюрлени ичинде алхимикле бла врачла дуния бла бир рецептлени айтхандыла: сарымсах, къызыл чагъыр, къанны алышындырыу, мыйыдан гипофизни кетериу дегенча мадарланы. Ол амалланы хар бири да бир кесекге жарагъан кибик этсе да, къартайыуну уа тохтаталмагъанды. Алай эсе да, ол кюрешни ахырында алимле къартайтмазлыкъ дарманны жарашдыралмагъандыла. Биз узакъ ёмюрлю болур ючюн амалланы «Ариана» медицина араны врач-терапевти Ахкёбекланы Зайнаф бла ушакъ этгенбиз.

- Жарсыугъа, жашлыкъны къайтаргъан дарманла жокъдула…Чыгъарламы жууукъ заманда?

- Дарман болгъан жарсыуну къурутурукъ тюйюлдю. Комплекс мадарла керекдиле: азыкъны оздурмай ашаргъа, таза суу ичерге, физкультура бла кюреширге, болушлукъ этерик жюрек дарманланы - пептид препаратланы хайырлана турургъа. Биогеронтология жаны бла алгъаракълада Италияда бардырылгъан Европалы конгрессде алимле жашауну узайтыргъа боллукъ юч зат барды, дегендиле. Татымлы ашны 20-30 процентге азайтыу сизге болжалны 20 процентге кёбейтирикди, антиоксидантланы хайырланыу 10-15 процентге узайтырыкъды жашауугъузну, ючюнчю жерде уа пептидледиле. Низамны магъанасы да уллуду. Нарт сёзде бош айтылмайды былай: «Эртте жатсанг, эртте турсанг, ауруу, палах не болгъанларын биллик тюйюлсе», - деп.

 - Адам «уку» эсе уа?

- «Уку» эм «чюйбаш чыпчыкъ» дегенле адамла кеслери къурагъан бош затладыла.

Кюн жерде болгъан хар жаннга нюрюн, жылыуун да бир кибик тенг береди. Кюндюз ишле, кече солу. Жукъугъа кече ортасы болгъунчу киришсенг игиди. Адам ол кезиуде жукъламаса, гормон ишлемейди, эндокрин система да бузулгъан этеди. Жашауда хар кезиу да, сабий саддача, жазылып болургъа керекди: ашадынг, жукъладынг, хауада айландынг. Алгъаракъда уа дагъыда бир сейирлик шарт  ачыкъланнганды. Эрттен, тюш, ингир азыкъланы да бир заманда ашаргъа керекди.

- Россейде жашауну узунлугъу махтанырча тюйюлдю да?

- Жашауну келир кезиуде узунлугъу бара тургъан жылда ёлгенлени саны бла тохташдырылады. Бизде жоллада жыл сайын мингле бла сабийле ёледиле, бузукъчулукъ ишле кёп боладыла, ичгичилик - анга кёре. Бери ачыкъ эм жабыкъ халда бардырылгъан урушланы да къошугъуз. Къайда да жаш адамла ёледиле. Ма аны хатасынданды адамланы ёлгенлери да. Бизде уллайгъанла аз жашамайдыла, жаш адамла уа эртте окъуна ёлюп кетедиле.

- Акъыллыла, билимлиле кёп жашайдыла деген керти хапармыды?

- Профессорла башхаладан эсе кёп жашайдыла. АБШ-да колледжлени бошагъан эр кишиле билим алмагъан эр киши жерлешлеринден эсе алты жылгъа кёп жашагъанларын тохташдыргъандыла. Аланы юй бийчелерине да жетгенди ол башхалыкъ! Уллу интеллектлери болгъан эр кишилени жашаулары узун болады, тиширыулада уа – къысхаракъ. Ала жашауну къысхартхан къайгъы-къаугъаладыла, дейдиле.

- Къартайыуну тохтатыргъа керекмиди, ол огъурлу ишмиди? Огъесе табийгъатха къажаумуду?

- Къартайыуну тохтатыргъа керек тюйюлдю, шошайтыргъа, алай бла жашауну 120 жылгъа дери созаргъа уа боллукъду. Ол жыл сан адам улуну генлериндеди, аны юсюнден Инжилде да айтылады. Сёз ючюн, Европада бла АБШ-да жюзжыллыкъланы саны хар он жылдан эки кере кёп бола барады. Ахыр жыллада адам улуну жашауу жыл сайын юч айгъа узая баргъанды.  Бусагъатда битеу айныгъан къыраллада къартла кёпдюле, алагъа къарар ючюн бюджетден ахчаны кёпден-кёп бёлюрге тюшеди.

- Алимле жаныуарланы жашауларын узайталадыла. Адамланы уа нек узайталмайдыла?

- Кертиди, жауун къуртну  генлерин алышындырыу бла жашауун алты  кереге кёбейтедиле. Сынаулада чычхан 2,5 жыл жашайды, рекорду уа – 1400 кюндю. Жашау жылланы кёбейтирге боллукъду, жаланда аны ючюн къаллай багъа берликбиз ансы?

- Адамны генине тийип, аны жашауун узайтсакъ, биз ракны къозгъарыкъбыз, дейдиле алимле. Бу оюмну ангылатсагъыз, ачыкъласагъыз эди?

- Къартайыугъа къатышхан генле ракны къуралыууна да къатышадыла. Ол процессле бир бирден айырылмазлыкъ затладыла.  Биз эсибизде тутабыз актрисала Анна Самохинаны бла Любовь Полищукну ёлюм ауруудан ауругъанларын – жюрюген хапарлагъа кёре аланы ауругъанларыны сылтаулары стволовой клеткала болгъандыла. Ала адамны чархында ракны къозгъагъан затладыла.

Стволовой клеткалада  генле бек къысха заманны ишлейдиле органланы жангыдан къурауда (сёз ючюн, бауурну бир кесегин къурауда). Андан сора клетканы ракга айландырлыкъ механизм ишлеп башлайды. Ма ол себепден аланы хайырланыу къоркъуулу затды.

- Не этерге боллукъбуз кеси чархыбызгъа кесибиз?

- Жашауну узайтыуну бек иги амалы аш-азыкъны аз калориясы болгъанын хайырланыуду. Сынаула кёргюзтедиле: сутканы ичинде 1500-1800 килокалория хайырланнган японлула кёп жашагъан адамлары бла биринчи жердедиле. Бош адам аллай диета бла жашау эталлыкъ тюйюлдю. Ол кёп ашаргъа керекди.

Кёп ашап аз калория уа къалай алгъын? Шёндю илму адамны чархында аш-азыкъ калорияла жетишимли болгъанча сундурлукъ затланы излеу бла кюрешеди. Ала геннге эркинлик берликдиле къаллай бир сюйсе, аллай бир ашаргъа, аны бла бирге уа – ауурлукъгъа къошмазгъа. Дагъыда терк окъуна къарт болмаз ючюн, насыплы болургъа керекди. Аны да эсде тутугъуз. Ашыгъызгъа, сууугъузгъа сакъ болугъуз.

Дерматологча, мен сабийлеге, уллулагъа да къарайма. Сабийледе дерматит, диатез терк-терк тюбейдиле, ала кремлеге, шампуньлагъа, жуууннганда хайырланнган гельлеге, дарманлагъа, сют смесьлеге аллергия халда чыгъадыла. Ананы кесини сютю бар эсе, тюкендегилени алыргъа керекмейди. Аллай тюкен смесьле кёбюсюнде ийнекни сютюнден этиледиле, балачыкъны аллергиясы болуп, къыйналса, мен эчги сютден смесьледен келишгенин сайлайма.

Бир-бир ата-анала балалары ауругъанын, териси чапыргъанын, къызаргъанын кёре тургъанлай, аптекада врач айтмай сатыучу айтхан дарманланы, халкъда жюрюген амалланы хайырланып турадыла. Ол терсди! Тюзюнлей, заманны оздурмай, созмай, дерматологга барыргъа керекди.

Дагъыда ата-аналаны эслерине салыргъа сюеме: сабийге кюннге эки-юч конфетден кёп бермегиз, чипсыле, кириешкала, тюкенден алыннган жемиш сууланы, газировкаланы ахырысы бла да алмагъыз! Юйде кесигиз этигиз жемишледен суу. Компот къайнатханда, бал туз бек аз салыгъыз.

Сабийни саулугъу бла ашы бек байламлыдыла. Консервантлары бла тюкен ашла ахырысы бла да керекмейдиле, ата-бабаларыбызча, юйлерибизде кесибиз аш хазырласакъ кюн сайын, балала кючлюрек, саулукълуракъ боллукъдула.

Юйде киштик, ит тута эсегиз, аны саулугъун ветеринар тинтирге керекди. Орамда иесиз итле, киштикле бла сабийле ойнамасынла.

Кёп жашар ючюн хар затха эс бурургъа керекди. Врачла бла да тер-терк оноулашыргъа.