Малтаннган игилик

Арт кезиуледе асламыракъда бизни газетледе  да адамланы жашауда тюбей келген къадарларыны хапарларын окъургъа боллукъду. Ала, асламында, жарсыулу къадарла бла, къыйын жашау бла байламлыдыла. Аллай хапарлада ёз халкъыбызны бир-бир адамлыкъ шартлары тас болгъанлары барыбызны да сагъайтмай не амалы барды. Аллах, адамны жарата туруп, ол ненча  жыл жашарыгъын да, нелеге тюберигин да анга мангылай жазыу этип береди. Адам кеси уа, сагъыш этип береди.  Адам кеси уа сагъыш этип, аманны игини да айыра билирге керекди.

Бизни халкъыбызны саны кёп тюйюлдю: бир бирни танымагъан хазна адам болмаз, дерчады. Энчи бир элни алсагъ а, хар юйюрню къууанчы, жарсыуу да биргеди. Аны себепли Шамилни юй бийчеси замансыз бу дуниядан кетгенде, къайгъы сёзге элини бар жамауаты да келгенча эди - аллай бир кёп эди адам. Башын энишге ийип, къыйынлыкъ жюрегин басхан Шамил а, кесин арталлыда унутуп, ёксюз къалгъан эки жашчыгъына мудах къарай эди. Алыкъын юйден аналарыны жылыуу кетмегенликге, келлик кюнню огъурсузлугъу уа ачыкъ кёрюне эди. Къалай керек эди ана жылыу жашчыкълагъа? Ала, иги да ангыламай, аналары бусагъат кирип келлик сунуп, бир эшик таба чаба эдиле, бирде уа, аталарыны мудах кёзлерине къа­рай, эки жанында олтуруп, сагъышлы бетчиклери бла жыйылгъан халкъны таралта эдиле.

Заман жюрек жараны бираз сынтылласа да, жангыдан юйюрлю болууну сагъышын а Шамил кёп туруп этгенди. Уллу жашы Идирис интернатда тургъанын кеси кесине кечалмай, кечелери жукъусуз ёте эдиле. Жууукълары да, келгенлери сайын, къатын алыуну юсюнден акъырын-акъырын айта башладыла.

 Бир ауукъдан а ёксюз сабийлеге да ана табылды. Къадары алай болуп, огъурлулугъу, таза жюреги бла кимге да кесин сюйдюрген Айшат эрге чыгъар зама­ны оза баргъанын ангылай тургъан чакъда, жашау жолун Шамил бла бир этди. Идирисни интернатдан алдыла, Хадисчиг а, къууанч тыпырлы болуп, эшикге чабып чыгъа, нёгерлерине жарыкъ кёзчюклери бла ышара, хапар айта эди, юйге да тюз алай чабып кире, жангы анасына тергеулю къарай эди. Ол, атасыны огъурлу бети жарыгъанын кёре, гитче жюрекчиги бла къууана эди.

Энди Шамилни юйюне кёпле сукълана башладыла.Толу юйюр, кишиден аман болмай, жарыкъ жашаугъа жол салды.

Бюгюнлюкде, артха къарап, Айшатны кесини сабийи нек болмагъанын жууап берген къыйынды. Ол кеси кесине кёп соргъанды ол сорууну, алай, ол кезиуден-кезиуге келген мудахлыкъны кери кетере: «Была уа!»- деп, эки жашчыкъны сыфатларын кёз аллына келтирип къоя эди. Ала бла байламлы жууаплылыкъны ол бир заманда да  унутмагъанды.

Идирис бла Хадис да Айшатны туугъан аналарындан башха кёрмегендиле. Не заманда да: «Ання, берчи биз болушайыкъ, келчи, олтур да, бир солуу ал», - дегенден башха ауузларындан хазна зат эшитмез эдинг. Юслери таза, къарынчыкълары токъ сабийлеге хар ким да сюйюнюп къарай эди.

Школну ахшы белгилеге бошап, Иди­рис шахарда техникумгъа окъургъа киреди. Аны да жетишимли бошагъандан сора, тийишли иш да табады.

Идирис юйдегили болгъанда, уллу той этилип, битеу эл да жыйылгъан эди. Кёп алгъыш да айтылып, бир ауукъ замандан жаш юйюрню шахаргъа ашырдыла. Бир жылдан а алагъа къызчыкъ тууду. Шамилни бла Айшатны жашауларына жангы къууанч къошулду: насыплы жашаулары энди аланы жюреклерин бир заманда да жарсытмазлыгъына ийнана эдиле ала. Идирис да ата-анасы этген ахшылыкъланы унутханладан тюйюл эди. Солуу кюнлеринде элге келе, болгъан жумушлагъа къа­рай, эки къартны жюреклерин жылыта эди.

Жашау аллай сейир затды: бир кюнде насыпны берип, бир кюн а, жетеди, кёпдю дегенча, артха сыйырады. Шамилни жашауунда да алай болду.

Къызыу, жай кюнлени биринде ишле къыстау заманны ыйых кюнюнде, Идирис атасына болушургъа келди. Кюнню узуну,къызыулукъгъа да къарамай, ала иги кесек жерни чалдыла. Арыгъандан санларын иги къымылдатмай эсе да, Идирис кеси кесине ыразы эди, атасы уа, анга ёхтем къарай, жашлары чынтты адамла болгъанларына къууана эди.

Юйге келгенлеринде уа, Айшат, къолларын  ал ботасы бла сюрте, столгъа аш-суу салыргъа къармашды.

- Угъай, ання, - деди Идирис. Анасыны къучагъына жыя, - жууунмай бир жукъ къабаллыкъ тюйюлме.

- Да алай эсе, балам, сен айтханлай болсун, сен терк бол, аш суууп къалыр, - деди анасы, жашына сюйюнюп къарай.

Ол такъыйкъада боллукъ палахны билсе эди Айшат, жашын бир заман­да да къатындан кетермез эди. Алай къадар деп да жашауда бир зат бар­ды. Андан бир жерде бугъунур амал алыкъын адам баласы жашагъанлы киши табалмагъанды.

Идирис, тынч-тынч атлап, Чегем суу таба барады. Жагъада олтуруп, келгенича, тешиннген да ашыкъмай этди, эки аягъын келген сууукъ суугъа сукъду. Не эсе да аны алгъа атлата эди. Ол, кёзлерин узакъгъа къарата, къадар элтген жолгъа тебиреди. Су­уукъ суу санларын, къызып тургъан санларын, титиретди, къурушдурду, аякъларын алалмай тебирегенде да, не этгенин ангыламады Идирис, алыкъын жашау жолун иги да къыдырлыкъ жаш... Таза суу да таза адамны, таза жюреклини сюе болур. Замансыз элтди ол жашны, кесини толкъунларында, санларын ойната, тюз да алай къадар элтген анасыны ызындан. Да къадар… Аны бла демлеширге, не эриширге жарамайды.

…Хадис къатын алама дегенде, Шамил бла Айшат ийнаннган окъуна этмеген эдиле. Къууандыла, тёгерекге-башха къармашдыла. Алайсыз да кирсизлиги бла элге белгили Айшат терезе-эшик боягъаннга киришди. Кюнню узуну аны бла кюрешди. Ингир ала уа аны эси ауду… Эки кёзюн ачхан Айшат къайда болгъанын ангыламады. Тёгерек шош, къайгъылы эди. Акъ халатлы тиширыу къатына жанлады да, хар не да тап боллукъду деген сёзлени айтып, жумушакъ къолу бла мангылайына тийди…

Бир кесек игирек болгъанлай а, Айшат юйюне ашыкъды. Терк окъуна жууукъла-ахлула жыйылып, Хадисге къыз да тапдыла. Ахшы атасы-анасы болгъан, кеси да ишден къачмагъан, жигер къызгъа биринчи кюнден да бюсюредиле. Уллу той арбазны жангыдан жарыкъ этди, жыйылгъанланы жырлатды, тепсетди. Кёп да турмай, Шамил тёшек болду. Бир кюнде къара бушууну селейтген жашау Шамилни экинчи кере да урду, ёрге къобалмазча. Не бек кюрешсе да, жашаудан тюнгюлюуню аны кюнден-кюннге эрите бара эди, санларын къыя. Не кюнле, не айла, не къатыныны, не энди жангыз жашыны ариу сёзлери аны тирилтмей эдиле. Ёлюмню ол бек сакълады. Сакълагъанда да, алай сакълады, - кёзлери жабыла туруп, аны бетине нюр жайылды. Жашы Идирисни бла аны анасы Фаризатны акъ бетли сыфатлары узакъда кёрюндюле. Сора жууукъдан-жууукъ бола, ала Шамилни къатына келдиле. Энди ала бла бирге эдиле. Шамил жарыгъан бетин ахыр кере кеси къолу бла ишлеген юйюне бурду, анда къалгъан, жанындан да бек сюйген адамларына ышарды да, керти  дунияда жарыкълыкъгъа жан атды…

Не бек къыйын болса да, Айшат бир кюнде бир кишиге тарыкъмагъанды. Бар жылыуун Хадисге бере, жашауну къыланч жолу бла барыргъа кюрешгенди. Алай кёрген къыйынлыкълары уа аны чархына-санына белги салмай къоймагъандыла. Бир-бирледе башы асыры ауругъандан, кёзлери кёрмей башласала да, ол тёшекде тынчайып жатмагъанды.

Кюнле бара, заман оза, жаш юйюр да бирге билеклик эте кечинедиле.

Айшатны уа саулугъу осалдан-осал бола, жарсыта эди. Кёлленип не бек кюрешди эсе да, бир кюнде онгсуз болуп, ол биягъы больницагъа тюшдю. Къаралыр ючюн да къалмады, алай аягъы юсюне уа Айшат туралмады, Ауруу бираз селейгенден сора, ол юйюне ашыкъды. Алай…

Биринчи кюнден окъуна Айшат жашыны бла келинини тюрленнгенлерин эследи, алай зат а айтмады. Жюрек къыйынын терен букъдура, кечеле бла жиляп чыгъа эди. Жыйырма жылны ичинде ол неге да тёзерге юйреннгенди. Алай жашыны кёз-къаш бермегени уа сагъайтханды. Туруп атлам эталмагъан Айшат, бир-бирледе не бек къыйналса да, тилеб а затын билдирмегенди.

Кюнлени биринде Хадис къатыны бла шахаргъа тебиреди.

- Биз жумушубуз бла кетебиз, къачан келлигибиз белгисизди, - деп къошду ол.

Айшат тынгысыз болду. Кеси къалыргъа къоркъду.

- Келин, аурууунгу алайым, мени да къарындашыма элте барсагъыз эди. Эрттеден да кёрмегенме кесин да, артха келе, къайтып алыр эдигиз мени да, - деп, келинине соруулу къарады.

Зухура, ич отоугъа кирип кетди да, иги кесек замандан Хадис бла Ай­шат жатхан жерге кирди. Хадисни бети, къалай эсе да сууукъ эди. Ай­шат аны быллай сыфатын бир заманда да кёрмегенди.

- Ання, къалай сюе эсенг да эт, алай бюгюн мындан кете эсенг, артха са­нга жол жокъду, - деп, Айшатны бети­не ургъанча этди.

- Да, саусузлугъум къыйнагъан да эте болур сизни, ким биледи, - деп, Айшат кёз жашларын кючден тыйды. - Сиз айтханлай болсун.

Ол кезиуде Хадис да, чыгъып кетип, экиге айланнган эгечин алып, артха - Айшатны отоууна кирди.

- Энди, - деди ол, - иш алай болду эсе, бу кюбюрдеги хапчукну юлеширге керек болур.

Алайда Айшат ёлюп къалса ыразы эди. Алай кючсюндю, башын бир жанына бурду, кёз жашлары кеслери акъ жастыкъгъа тёгюлдюле. Хадис а, ауузун ачып зат айтыр амал тапмай сюелген эгечини аллында кюбюрдеги кебинликни мардалап, эки эте, бирин бир жанына ата, бирин а кеси таба сала эди. Эгечи Асият, кесин тыялмай, бу артыкълыкъгъа бойсунургъа сюймей, къаты жиляды. Ол бетсинип жиляй эди, Айшат а бу юйде жыйырма жылны ичинде къонакъ болгъанын ангылай сарнай эди.

Къарындашыны юйюнде Айшат озгъан  жашаууну юсюнден кёп сагъыш этди. Не хатыр берди юйюр жашау анга? Къыйынлыкъ, ауруу, бюгюнлюкде уа сынау. «Угъай, мен сабийлеге ана бола билгенме, къууанч кюнлерим а азмы болгъандыла», - деген оюмла, бир бирни алышындыра, аны кечесин жукъусуз этдиле.

Бир ауукъ замандан Хадис уллу машинагъа Айшатны жыйырма жыл мындан алгъа берилген бернесин, кебинлигин да анга жетгенин, ёлюр кюнюне деп жыйгъан ахчачыкъны да бир кесегин келтирип къоюп кетди. Алыкъын ёчюлмеген умутну тылпыуу суууду. Алайсыз да ауругъан жюрекге сау болмазча жара салынды.

Уллу болмагъан тау элни ортасында къарангы терезелери бла, къаты этилген эшиклери бла заман кесини кюйсюзлюгюн аны юсюнде кёргюзте келген юй сюелди. Къачан эсе да бирде жарыкъ ауазладан толгъан, алгъа ахшы умутла бла къарагъан огъурлу Шамилни юйю. Аны замансыз бу дуниядан кетген ахшы умутларыча къуруй барады къол къыйыны бла ишлеген журту да. Энди Хадис, кёчюп кетип, оруслу элде жашайды. Бир-бирледе уа, бетсинип этгенча, Айшатны кёре да келеди. 

Биз былайда, жарсыугъа, анасын, деп айталлыкъ тюйюлбюз. Ол этген ишге багъа берген къыйынды. Хадис жашагъан дуниясында терслигин жууалмазлыгъы да баямды. Ол ёсдюрген сабийле аталарын ангыларла деп да айталмайбыз. Бир кере келгенинде, ол Айшатны ёлген кюнюнде хар несин да кеси къолу бла этеригин айтды. Алай, адам сау заманында этмегенин, кеч болгъанда этип, кесине ыспас табаллыкъ тюйюлдю. Айшат а, узакъ болмагъан эгечини къызларын чакъырып, былай деди: «Кёпмю, азмы къалгъанды жашаргъа, билмейме, алай Хадисден тюк окъуна алсагъыз , ол дунияда ыразы болмам».

Айшат бюгюнлюкде аман жашайды деп киши да айталлыкъ тюйюлдю. Аны жууукълары, ахлулары бек иги кёредиле, кёллендирирге кюрешедиле. Мен кесим анга кёп кере шагъат болгъанма. Аланы огъурлулукъларына баш урама. Аллай адамларыбыз бола, жашауубуз игиге айланырыгъына, миллетибиз жашарына ийнанама.

Айшат а…  Къадарлары Айшатныча болгъанла бизни миллетге арталлыда ушамайды. Жашай келген ёмюрюнде миллетибиз къартларын, къарыусузларын бир заманда да атмагъанды. Аны унутмай, таулу деген атны бийикге кётюре жашайыкъ.