Кёллени дарманлыкълары кетерилмезча

Тамбукан кёлле кеслерини энчи табийгъат къурамлары бла Россейде угъай, андан тышында да белгилидиле. Шимал Кавказны, къыралны башха регионларыны курортларында хайырланылгъан дарман балчыкъ андан алынады.

Бу кёллени юслеринден биринчи кере 1787-1791 жыллада билдирилгенди. Бюгюнлюкде административ чекле бла алып къарагъанда, аланы шимал кесеклери Ставрополь крайны Предгорный районундадыла. Къыбыла жаны уа бизни республиканы жериндеди.

Тамбукан балчыкъны дарманча 1886 жылда хайырланып тебирегендиле. Ол кёлле къачан эм къалай бла къуралгъанларыны юслеринден тюрлю-тюрлю оюмла жюрюйдюле. Бирле аланы суулары алгъын тузсуз болгъанды, анда чабакъ-къурт да кечиннгендиле, артдан-артха уа ол мыстылы болуп башлагъанды дейдиле. Дарман балчыкъ алай бла 150 жыл мындан алгъа къуралгъаннга санайдыла. Башхала уа ол кёлле къургъакъсыгъан тенгизни тюбюдюле, дейдиле.

Кёллени хайырланыу мурат бла илму-тинтиу ишлени Курортология къырал илму-излем институт 1949 жылда башлагъан эди. 1990 жылгъа дери бу кёлледе дарман балчыкъдан жыл сайын 1014 минг тонна алынып тургъанды, шёндюледе уа аны ёлчеми эки минг тоннадан озмайды.

Арт кезиуде Тамбукан кёлледе экология болум осалгъа кетгенди, деп чертедиле специалистле. Алада иги качестволу балчыкъ къуралмай тебирерикди деген къоркъуу сакъланады. Арт 70 жылда сууну теренлиги бирде кётюрюледи, бирде уа азаяды. Суу азайгъанында, анда тузла, кир затла кёп жыйыладыла. Ол а балчыкъны къуралыууна къатышхан бактерияланы къурутуп тебирейди. Суу  кёп болгъанда уа, суу битимле  ёсюп, ол  тузсуз бола башлайды. Эки жолда да балчыкъны дарманлыгъы кетеди, ол жараусуз болады.

Тёгерекде къудуретни бузуугъа адам улуну къошулууу да игилик этмейди. «Кавказ» федерал автомобиль жол ол кёллени жанлары бла ётгени бек хаталыды. Транспортдан чыкъгъан газла    тийрени къоргъашини, кадмийи кёп болгъан къалгъан-къулгъанла бла кирлендиредиле. Кёллени энчиликлерин сакълар ючюн, санитар тазалыкъ болуруна контрольлукъ этиуню магъанасы уллуду. Экология болумну тинтип турургъа, балчыкъны дарманлыгъы бузулмазча мадарла этиуге да дайым эс бурургъа керек болады.

Сууланы къурамлары хауаны жылылыгъы-сууукълугъу, басымы, мылылыкъ тюшгени, жел къалай ургъаны, сууну къуругъаны къалай болгъанларына кёреди. Аладан бек магъаналысы, жауун бла къар къаллай бир жаугъанларыды.

Балчыкъны алгъанда, кёллени сууу жайылгъан жер кенг бола, суу кирлене баргъаны да хаталы сылтауладан бириди. Алай бла, специалистлени оюмларына кёре, санитар-бактериология болум аманнга кетеди, балчыкъ да, суу да бактерияла жаны бла къоркъуулугъа айланыргъа боллукъдула жууукъ кезиуде.

Тамбуканны балчыгъы тинтилип, кенг хайырланып башланнганда, 71 гектолитр сууда тюрлю-тюрлю тузла 167 минг тоннадан артыкъ бола эдиле, балчыгъы уа 220 минг тоннадан кёбюрек.  Алай жылдан-жылгъа тузланы ёлчемине болмагъанча кёп къошулгъанлай барады. Алгъаракълада бардырылгъан тинтиулени кезиуюнде Уллу Тамбуканны морфометрия чеклери былай эдиле: узунлугъу-2400 метр, бек уллу кенглиги -1290 метр, орталыкъ теренлиги-4,3 метр, жагъаларыны узунулугъу уа-6200 метр.

Белгилисича, кёлледеги балчыкъ бузулмазча, къарыусузгъа айланмазча, РФ-ни Правительствосу энчи бегим да чыгъаргъанды. Ала  бла тийишлиликде Кавминводы тийрени санитар къоруулауну эки зонасы тохташдырылгъандыла. Биринчиси кёлню юсюдю - 255 гектар. Экинчи тийреге  кёллеге къошулгъан суула жыйыллыкъ жерле саналадыла. Ары Алтын Курган тауну тийреси да киреди. Алайланы жер башында жыйылгъан эм жер тюбюнде чыкъгъан суулары Тамбукан кёллеге къошулуп турадыла. Аны себепли ол жерлени табийгъатын, къудуретин да сакълау магъаналы ишди.