Миллетни чынтты жашы

Бу кюнледе Уллу Ата журт урушну ветераны, Элбрус районну сыйлы инсаны Бийчеккуланы Исмайылны жашы Хажи-Мурат туугъанлы  100 жыл болады.

Бизни элде Уллу Ата журт урушха дери Бийчеккуладан отузгъа жете юйюр жашагъанды. Асламысы – уллу юйюрле. Бийчеккуланы Адилгерийни жашы Исмайылны алты сабийи бар эди: Шамшудин, Хажи-Мурат, Хаждауут, Тамара, Жулдузхан, Фатимат. Юйюр тамата колхозну председателини экинчиси болгъанды. Кёнделеннге фашистле киргенде, аны тутхандыла, Прохладный жанында урулада жойгъандыла. Ол заманда Исмайылны эки жашы – Шамшудин бла Хажи-Мурат фронтда къазауат эте эдиле. 
Аналары Абидатха жетген къыйынлыкъны ангылап, къалгъан сабийле тириле болуп, билеклик этерге итиннгендиле. Баям, Уллу Ата журт уруш, ызы бла сюргюн болмасала, бу юйюрню жашауу да башха тюрлю къураллыкъ болур эди. 

Биз бюгюн хапарын айтырыкъ Хажи-Мурат Кёнделенде 1923 жылда туугъанды. Элибиз ол заманда жашау къайнагъан район ара эди. Хажи-Мурат школну бошаргъа, Уллу Ата журт уруш башланып, военкоматны аллын душманнга къажау барлыкъ жашла толтургъанда, ол да ичлеринде болгъанды. Аны 1941 жылда окъуна аскерге алып, Краснодар крайда Ейск шахарда лётчикле школунда къысха курслагъа жибергендиле. Ол училищеде уруш аллында, 1930-чу жыллада, кёнделенчи Текуланы Азрет,  яникойчу Сарбашланы Солтан, къашхатаучу Къадырланы Мухажир, артдаракъ акъ суучу Хайырланы Алий-Солтан, къашхатаучула Керменланы Магомет-Герий бла Чеченланы Жамал, башхала да окъугъандыла. 

Тёрт-беш айдан, Хажи-Мурат Къыбыла фронтну 3-чю корпусуну 212-чи хауа-десант бригадасыны къурамына тюшгенди. Биринчи къазауатлары Одессаны тийрелерине баргъандыла. Анда бир кесек уруш этгенлей, не жаны бла да тири жашны

Подольскда артиллерия училещеге ийгендиле. Анда окъууну къысха курсларын бошагъанлай, Хажи-Мурат лейтенант чыны бла аскерге къайтып, взводну командири болгъанды эм Дондагъы Ростовну къоруулагъанды. Ызы бла аланы Сталинград къазауатына ийгендиле. Анда баргъан сермешлени юслеринден бюгюн таурухла жюрюйдюле. «Павловну юйюн» къоруулаугъа да къатышханды Хажи-Мурат. Ол а сау эки ай баргъанды 23 сентябрьден башлап. Ол тёрт къатлы юйню эмда къоншуда юч-тёрт магъаналы мекямны фашистлеге бермезге буйрукъ болуп, алай кюрешгендиле совет солдатла, тёгереклерин алып тургъан душманнга бой салмай. 

Хажи-Мурат анда жаралы да болгъанды,  алай а тизгиннге терк къайтханды. Дагъыда эки кере жаралы болгъанды урушда ол, алай а аны чырмаугъа санап, кеси жанын сакълай, аскерчи нёгерлеринден айырылмагъанды. Къазауатны къанлы жолларында ол Дон, Днепр, Днестр. Одер, Эльба сууладан да ётгенди. Уллу Ата журт  уруш анга Германияда Магдебург шахарда бошалгъанды. Анда тюбегенди ол Уллу хорламгъа.

Къырал аны жигитлигин бир ненча кере белгилегенди: ол Ата журт урушну экинчи даражалы ордени бла эки кере, Александр Невскийни ордени бла, «Сталинградны къоруулагъаны ючюн», «Уллу Ата журт урушда 1941-1945 жж. хорлам ючюн» деген эм кёп башха юбилей майдалла бла саугъаланнганды. Ол хурметни да магъанасы уллуду, Бийчекку улуну кесине угъай, халкъыбызгъа да. Бек сыйлыгъа уа Хажи-Мурат Баш главнокомандующийни махтау къагъытын санагъанды. Аны бла кёпле махтаналлыкъ тюйюлдюле. Россейни къоруулау министри Сергей Шойгу уа, сау болсун, артдаракъ таматаны сыйлы къама бла къууандыргъан эди. 

Былайда бир затны айтып кетерге керек сунама. Командири, чакъырып, бирде Хажи-Муратха: «Миллетинги дюгерли этсек, санга Совет Союзну Жигити деген атны берирге боллукъдула», - дегенди. Ол заманда капитан жаш: «Сау бол, мен майдалла ючюн уруш этмейме - немец фашистлени къолларындан атам бла эгечим жоюлгъандыла, сора биргеме уруш этген нёгерлерим. Миллетими сатмам, алайсыз да къыйынды анга», - дегенди. Ол заманда анга Невскийни орденин бергендиле.

Уруш бошалгъандан сора да, Хажи-Мурат 1954 жылгъа дери Совет аскерни Германиядагъы къауумунда къуллукъ этгенди. Аскерден бош болгъанлай, Къыргъызстаннга Юрьевкагъа барып, ахлулары бла анда жашагъанды. Ата журтха халкъы бла бирге къайтханды. 

Бери къайтханда, Терс-Къолгъа кёчюп, анда жашап тургъанды Хажи-Мурат. Жыйырма бла сегиз жылны ичинде Илму-физика институтну Эльбрус комплекс экспедициясында ишлеп тургъанды. Жыл саны келип, 1983 жылда солуугъа чыкъгъанда да, ишин къоймагъанды – Минги тау тийресинде Баш астрономия обсерваторияда уруннганды. 

Хажи-Мурат бла жашау нёгери Залийханланы Чокканы къызы Мариям тёрт аламат къыз ёсдюргендиле, алагъа ахшы билим да алдыргъандыла. Светлана география илмуланы кандидатыды. Ол кёп жылланы Россей илму академияны, Къабарты-Малкъарны бла Украинаны миллет академияларыны астрономия эм медицина экология тинтиуле бардыргъан халкъла аралы арасында ишлеп тургъанды. Зухраны уа республиканы жамауаты иги таныйды – ол медицина илмуланы докторуду, Къабарты-Малкъар къырал университетни медицина факультетини профессоруду. Фатима медицина илмуланы кандидатыды, Тырныауузда больницада ишлейди. Любаны да бийик билими барды, ол уллу юйюрюне къарайды.

Хажи-Муратны аты бла байламлы кёп иги иш этилгенди. Бир ненча кере мен аны жыйылыулада сёлешип кёргенме. Уллу фахмусу бар эди насийхат сёз айтыуда, кесине тынгылатыуда да. Залийханланы Чокканы жашы Михаил эсгериулеринде айтханнга кёре, Терс-Къолда тынгылы школ ачылгъынчы, сабийле Хажи-Муратны юйюне жюрюгендиле. Ол сабийлени окъутургъа бир отоуун бёлген эди. Анга классха керекли затланы да кеси къыйыны бла тапханды. Михаил да аны сохталарындан бири болгъанды. Устазла жетишмегенде, кеси да бергенди дерсле. Хажи-Муратны элде угъай, сау Бахсан ауузунда, республикада да сыйы бек жюрюгенди. «Элбрус районну сыйлы инсаны» деген атны да анга уллу жюреги, тирилиги, талпыныуу болгъаны ючюн бергендиле. 

Аны къарындашындан туугъан Бийчеккуланы Тахир, адвокат, былай айтады бюгюн: «Атам айтханнга кёре, Хажи-Муратны бизде къыйыны кёпдю. Ол иш хакъын анда, Германияда, алыучу эди. Сора анасы Абидат да жашы ючюн аллай бир иш хакъ мында алгъанды. Аны бла къалмай, ол  кийимле да жибериучю эди Германиядан. Ол уллу болушлукъ эди урушдан сора болгъан ачлыкъда, жаланнгачлыкъда. 

«Ол болмаса, бизге не кюн келир эди?» – деп аз эшитмегенме атамдан. Ол таза да тукъум башчы эди. Тукъумубуз гитче тюйюлдю, алай  аныча чынтты киши къайда?!. Мен аны хыны сёлешип, неда къычырып эшитмегенме. Сабырлыгъы бла айтханын этдирген, къарамы бла не этерге керек болгъанын билдирген, кесини жыл санына кёре билими иги болгъан, аллай адам эди бизни Хажи-Мурат. Орусча уа кеслеринден артха къалмаз эди, алай уста сёлеше эди».

Тукъумуну, халкъыны атын иги бла айтдыргъан, келлик тёлюлеге юлгюлей къалгъан Бийчеккуланы Хажи-Мурат 93 жыл жашап, 2017 жылда 19 июльда ауушханды.