Малкъар тилни айнытхан инсанларыбыз

Гуртуланы Берт халкъындан бир заманда да айырылмагъан, ана тилини къучагъындан бир да чыкъмагъан керти инсанларыбыздан эди. Тилибизни илму жаны бла тинтиуде, байыкъландырыуда, аны тазалыгъын сакълауда аны уллу къыйыны бар­ды. Жазыучуну, поэтни ол жаны бла ишини юсюнден материалны кесини заманында аны къызы Гуртуланы Мариям, педагогика илмуланы кандидаты, жазгъанды. Биз да ол тинтиу ишни бюгюнлюкде магъаналылыгъына эс буруп, жарашдырып, бюгюннгю номерибизде басмалайбыз.

Берт озгъан ёмюрню отузунчу жылларында, элледе айланып, къара тарта билмегенлеге болушханды, алагъа жахилликден къутулургъа себеплик этгенди. Анга шагъатлыкъгъа Областьны энчи комиссиясыны председатели къол да, мухур да салгъан къагъытдан юлгю келтирейик. Анда былай жазылыпды: «... Гуртуев Берт, 1930 жылны 15-чи январьдан башлап 1-чи апрельге дери къара танымагъанланы, жаза билмегенлени юйретип тургъанды. Ол бардыргъан ишин бек ахшы тамамлагъанды».

Андан сорагъы жашауунда Бертни иши тил бла, билим бла байламлы болады.

Ол Малкъар тилни грамматикасын, фонетика бла морфологиясын жазгъанды. Ол ишин Берт басмагъа хазырлай эди да, Къумукъланы Салиххе барады. Ол да, къол салып, Наркомпросха жибереди. Ишге коллегия къарарыкъ эди. Коллегияны членлери быллай иш Алийланы Омаргъа буюрулуп, ол да аны эте тургъанын айтадыла. Алийланы Омар а Бертге: «Кел, экибиз бирер ишни тутайыкъ да, сен литератураны айныт, тилни уа манга къой, - дейди. - Алай этсек, халкъыбызгъа кёбюрек хайыр келтирликбиз».

Келишедиле алай. Не медет, биягъы бир уллу сылтау чыгъады – уруш, урушдан сора уа сюргюн. Кёчгюнчюлюкде биз Къыргъызстанны Фрунзе областыны Кант районундагъы «Киршёлк» атлы совхозунда тохтадыкъ. Уллу къоркъуу болгъанына да къарамай, Берт жазмасын биргесине келтирген эди.

Гурту улу «Грамматикасын» чыгъарыргъа отузунчу жыллада да бир амал этген эди: аны юч юлюшден бирин – синтаксисни – Отарланы Керимге жазаргъа берип, фонетикасын бла морфологиясын кесинде къоюп, экеулен болуп, китапны чыгъарыргъа кюрешгендиле. Къалай эсе да, Къабарты-Малкъар илму-излем институну юсю бла китапны басмалап чыгъарыргъа келишим да этилгенди, ол келишим бюгюн да турады. Болсада, китап чыкъмайды. Кюйсюз заманла жетедиле да, жазмала тас боладыла...

1963 жылда уа биргеме ишлеген Тамара Нуриевна Цагова бир жол Бертни къолу бла жазылгъан къагъыт къысымчыкъны береди. Аны атасы Нури Цагов бла Берт шуёхла болуучу эдиле. Ол къысымчыкъда уа атамы «Малкъар-орус сёзлюгю». Сёзлюкню юйге алып келгенимде, ол бир бек къууаннган эди, сора аны элтип, илму-излем институтну директоруна кёргюзтген эди. Ол а аны институтну фондуна къошхан эди. Андан сора да 36 бетде жазылгъан «Фонетикасын» Берт ол институтну фонду­на бергенди.

1937 жылда малкъар халкъны культурасыны айныуунда латин графикадан орус графикагъа кёчюу къыралны жер-жерлеринде жашауну излеми болуп къалады. Къабарты-Малкъарда да 1937 жылда ол иш къолгъа алынады. Малкъар жазманы орус графикагъа кёчюрюр ючюн, обком комиссияла къурайды. Таулуланы комиссиясына партия жаны бла башчылыкъ этген Къумукъланы Салих болады. Ол обкомну секретарларындан бири эди. Комиссияда малкъар графиканы проектин орус графиканы мурдорунда хазырлауну Бертге буюрадыла, артда ол проектни комиссияны членлери сюзерик эдиле. Берт кеси да ол комиссияны келечиси болгъанды.  Комиссияны башчысы уа Къумукъланы Салих эди. Комиссияда сюзюлген проектге партияны Ара Комитетинде, Н.Я. Маррны атын жюрютген институтда да къарайдыла да, къабыл этедиле. Андан бери малкъар жазмагъа орус алфавит толу къуллукъ этип келеди.

Ахыры 22 августда басмаланады.