Акъ къаргъала болмайыкъ

Алгъын телеэкранлада баргъан «Московская сага» деген фильмни баш жигитлеринден бири, ол жылланы кийимлери бусагъатда тигилмегендиле, къартладан сатып алыннгандыла, керти да ол заманда болгъанларычадыла, ала уа сыфатны тюз къурауда уллу магъананы тутхандыла, дегенди. Кийиннгенлей окъуна, кимни ролюн ойнай эсенг да, тюз да аны кеси болгъан сунаса, кесинг артист болгъанынгы да унутуп. Характерни, психологияны, билирге сюе эсегиз а, саулай да обществону окъуна къуралыууна кийимге аз магъана берирге жарарыкъ тюйюлдю деп, мен  кесим да алай сунама. Хар неде, хар затда да, кийим кийиуде да низам болурун излеген, бир жорукъну сакъларгъа чакъыргъан, ол угъай да, къаты сурагъан окъуна этген коммунист идеологиягъа салырча тюйюлдю. Бу ишге алай къарау уа тюзмю эди, огъесе терсми эди? Анга хау  дерге да,угъай дерге да боллукъду. Бир жанындан, адам кеси сюйгенча неда кёлю жаратханча кийинип, кесин кёргюзтюрге онг тапмайды, экинчи жанындан а,обществону къуралыууну мурдорун адеп-къылыкъ жаны бла  аны бла бирге кийим кийиуде да ариулукъ, тизгинлилик тута келгендиле. Ол затла уа ёсюп келген жаш тёлюню тап юйретиуге себеплик этгендиле. Энди ала къуругъандыла. Иш а осалгъа айланнганды. Демократия кёп жылланы коммунист партияны кёргюзтюую бла жашап келген адамлагъа уллу эркинликле бергенди, алай, жар­сыугъа, кёпле аны тюз хайырлана билмейдиле. Биз орамлада не зат кёребиз? Къызла жыйрыкъла бла тёбен жанла кийгенни къойгъандыла, аланы къалай жюрютюрге кереклисин да унута баргъаннга ушайдыла. Аланы атлагъанлары, жюрюшлери да тюрленнгендиле, тиширыу тюрсюнлери азыракъ эсленнгенча кёрюнеди. Къарт къатынла окъуна эр киши кийимлеге чулгъаннгандыла, жыйрыкъдан эсе ала тапдыла деп.

Биз,къаллай эсе да, кесибиз да ангыламагъан, капитализм къураргъа кюрешгенден сора да, хар не жаны бла кийимибиз бла окъуна да, капиталист къыраллагъа ушаш болургъа сюебиз. Мен бир къауум капиталист къыраллада болгъанма, алай, сиз анга ийнаныгъыз, кёбюсюнден кёлюм чыгъып къайтхан эдим. Алада къолайлы окъуна дейик, жашагъан кёпле жангызлай къалгъандыла, кеслерин артыкъ насыплыгъа санамайдыла. Болсада шёндю сёз аны юсюнден тюйюлдю. Кийимлени юслеринденди, орамлада, жамауат болгъан жерледе да бир бирге ушагъан къутсузлукъну эслегенме: жайда шортикле, ичине жыймай, этеклерин бошлап кийген футболкала. Неда аякъларында сандалла, шлёпкала, жыл санлары, тиширыу, эр киши болгъанларына да къарамай, къышхыда уа кёпген быстыр курткала, бетлери онгуп, саккел болургъа жетген джинсиле. Алай нек кийиннгенлерин ангыларгъа къыйынды, ким биледи, асыры байдан былай кийинип, кеслерин башха тюрлю - жарлыча окъуна кёргюзтюрге уа сюе болурламы? Омакъ да, ушагъылы да, бёкем да тигилген кийимледен эригип тохтагъаннга да ушайдыла, баям.

Да сора эстетика, ариулукъ, кийимге творчестволу кёзден къарау деген ангылау бла уа иш къалай болсун да? Неда биз таш ёмюрде жашагъан, барысы да бир кибик юслерине териле къаплай айланнган кезиулеге къайтамы башлагъанбыз. Битеу барысы да бир кибик кийинирге нек керекдиле? Тиширыуланы уллусу, гитчеси, кьарты, жашы да кёнчеклеге нек кёчюп къалдыла? Кёнчек тап ушагъанла, арталлыда ушамгъанла да, аллайла уа аз тюйюлдюле, бардыла. Кийген кийим адамны чархыны ушагъысыз, кёзге эриши кёрюннген жерлерин жашырыргъа тийишлиди, биз а кёп кезиуледе, жашыргъан угъай да, бегирек туура этерге кюрешебиз. Къаллай кийимни да киерге боллукъду, алай ол къарагъанланы кёллерин кюлдюрмезге, бузмазгъа керекди,орамда неда троллейбусда къуру биз жюрюмегенибизни унутмазгъа керекбиз. Мени аллымда эки къыз барадыла. Экиси да этлерине желим бла жабышдыргъанча , кёнчекле кийипдиле, бирине чархы-саны тапдыда ушагъан да этеди, экинчисине уа арталлыда угъай, аны тохтатып, сорлугъум келеди: юйюгюзде кюзгюгюз бармыды, неда бирге жашагъан адамларыгъызны кёзлери бир зат кёремидиле? - деп. Мени ыннам былай айтыучу эди: - Эртте заманлада жете келген къызлагъа, териден тигип, ёшюнлюкле кийдириучю эдиле, ёшюнлери асыры уллу кёрюннгенни айыпха санап. Ким биледи, къыйынды былайды деп айтыргъа аны юсюнден, алай хар кезиуню да кесини ариугъа, эришиге да саналгъан затлары боладыла. Аны да ангылайма. Кёпле ала башха заманла эдиле, адамланы кёз къарамлары, жашау жорукълары да тюрленнгендиле дериклерин да. Адамлада не зат да тюрленирге боллукъду, алай адеп-къылыкъ, адет-тёре, намыс-сый деген затла къачан да болургъа, сакъланыргъа керекдиле. Алайсыз миллет энчилигибиз, атыбыз да къуруп кетерикдиле. Келир тёлюлеге биз къояр, алагъа биз юйретир затла да къаллыкъ тюйюлдюле.

Алгъынча, къызчыкълагъа, жашчыкълагъа да бир кибик формала кийдирген школла бардыла. Аны бир хатасы жокъду. Айхай да, бу жаны бла юйретиу ишни, бек биринчиден, юйюр кеси, школла, окъуу юйле бардырыргъа керекдиле, деп, мен алай сунама. Устаз, преподаватель окъуучугъа, студентге юсюгюзге ушарча, тышындан къарагъан кёзге эриши кёрюнмезча, тап кийинип келе туругъуз, - деп айтханлыкъгъа, кишини да намысы тюшерик тюйюлдю.

Телевизор. Ол да, бир жанындан, битеудуния цивилизацияны тауушлукъ тех­ника жетишимлеринден бири эсе да, экинчи жанындан а, уллу къыйынлыкъды. Адеп-къылыкъ, намыс, адет-тёре деген затла аякъ тюпге малтаннган кезиулени кёп кёребиз анда. Бирде жашынг, къызынг, туудугъунг бла олтуруп, киногъа неда бериуге къараргъа уяласа. Не зат чыгъып къалыр деп. Бир жанына бурургъа - пультну къолунгдан тюшюрмей тутаса.

Да, къалай болсун да сора? Телевизорда уа не хата. Аманлыкъгъа болмаса, иги затха юйретмеген программаланы къурагъанла, кёргюзтгенле да адамла кеслеридиле. Алай эсе уа, телевизорну угъай, кесибизни терслерге керекбиз.

Мени бу оюмларымы жаратырыкъла, жаратмазлыкъла да болурла. Жыйырма биринчи ёмюрде къалай кийинирге, кесин къалай жюрютюрге керек болгъанын билмеген ким бар­ды дерикле да. Алай мени, кавказлы тиширыунуча, кёлюмю бузгъан, чамландыргъан затла асыры кёпдюле да, ичимдегин айтмай болалмайма. Андан жазама бу тизгинлени да. Къа­чан да, не заманда да адам адамлай къалыргъа керекди, къылыгъы, этген иши, ашагъан ашы, кийген кийими, атлагъаны, жюрюгени, сёлешгени бла да. Биз аны ючюн башхабыз, айырмалыбыз битеу жер юсюнде жаны болгъан затланы барысындан да.