«Къыргъыз юйюр бла татлы жашагъанбыз»

Анамы эгечи  Биттирланы  Адилни къызы Кючмезланы Залийхатха, аны атына  дагъыда Зоя дейдиле, 95 жыл болуп келеди.  Аны   жокълап, юйюне терк-терк барыучубуз. Ол а бизге эртте заманлада болгъан затланы юсюнден сейирлик хапарла айтыучуду.  Бу жол баргъаныбызда уа, малкъар халкъны туугъан жеринден зор бла кёчюрген кюнню эсгергенди.  Мен аны  видеокамерагъа жаздыргъанма. Онюч жылына  энди кирген эди. Ол заманда кёрген, сынагъан хар затны да бюгюнча эсинде тутады.

«Бизни кёчюрюрге келгенлеринде»,- деп башлайды хапарын ол,  -къарындашым Ануар къошда, дагъыда эки къарындашым  а Уллу Ата журт урушну къазауатында болгъандыла. Эгечим да тёрт гитче сабийи бла башха элде. Аны баш иесин а  жалгъан дау бла  тюрмеге олтуртуп тура эдиле. Мен а анам бла юйде, экибизден сора адам жокъ. Къарындашларымдан да иги кесек замандан бери бир хапар билмей турабыз. Кичи къарындашым  Ануар да  нек эсе да къошдан къайтмай мычыды.

Анам аланы къайгъыларындан  кесине олтурур жер тапмай эди. Бирде мал оруннга, бирде  арбазгъа чыгъа да, тёгерек-башха къарай турады.  Ийнекни да саууп, энди сютюн да жарашдырайым  деген къайгъы этип айлана тургъанлай, эшик къагъылады. Мен а ауруп, борбайларым тутмай жата эдим. Анам, сютню къоюп, эшик таба атланады. Аллында  солдатла сюеле эдиле. Жашларындан хапар келтирген сунуп, ол алагъа жарыкъ тюбеп, юйге чакъырады, ала уа  орусча  сёлешедиле. Анам ол тилни билмей эди. Мен аманны кебинден ала айтханны кёчюреме.

Анам, башын эки къолу бла тутуп: «Ой кюнюм къуругъан, не амал этейик, къалай болайыкъ, сени да тёшекде къоюп кеталлыкъ тюйюлме, ёлсем да былайда ёлейим, Ануар, аскерде жашла уа къалай боллукъдула, ала юйге келгенде, алагъа ким тюберикди…», - деп  гузабагъа къалады. Мен а кючден бла бутдан ундурукъ къулакъгъа тутуп: «Анам, бизни мындан къыстагъан этедиле, сени да, мени да, ангылаймыса»,- дейме. Анам бютюнда гузабагъа къалады: «Бу мени юйюмдю, атагъыз ишлеген юй, къалай къыстайдыла бизни мындан, не ючюн, кимге не хата этгенбиз?» -деп жиляйды.

 Гитче хуржун бла бир нартюх ун, кече  биширилген ётмек, жумуртхала, гыбыт бла айран, мени бир эски пальточугъуму  къолгъа алып чыкъгъанбыз. Не амал бар эди, солдатла ушкокларын тиреп тебиреген эдиле.  Алгъан  ашарыкъла жолда  кёплеге жарагъан эдиле. Анам кесинден аяп, манга, башха, танымагъан адамланы сабийлерине окъуна аз-аз бере  эди гыржындан.

Мен а жолну узунуна жатып, бирде  уа терезечикге къапланып келеме. Бир кюн а эки вагон къагъышыргъа аздан къалып  айырыладыла. Тиширыуланы бир къычырыкълары, гузабалары бар эди да, бюгюн да къулагъыма эшитилгенлей турадыла. Жолда бир ынна ёледи да, аны, вагон  тохтагъанда, жол жанына салып кетгенлери эсимдеди. Артда дагъыда бир ненча ёлюкню ма алай къойгъан эдиле.

Киргизиягъа жетгенибизде, бизни  вагонубузда болгъанланы барысына да  бир эшек  арбачыкъ берген  эдиле. Анга кёпле  хапчукларын жюкледиле. Жауун, жел да кёз ачдырмайдыла, мени пальтом а ауур болуп, борбайларым тутмай, жыгъыла да, къоба барама. Алай эте, бир элчикге жетдик.

Бизни бир юйге ашырдыла. Анамы аскерде къарындашыны юйдегиси бизни бла бирге тюшдю. Келин бек ауруйду, къопмайды. Анга, эки  сабийине да анам къарап турду. Ол ёлгенден сора уа,  ёксюзлени этек тюбюне жыйды.

Кюнлени биринде уа аны экиге айланнган къарындашыны юч сабийи да ёксюз болдула деген хапар  келгенди. Аталары уа урушда – сауу, шауу да белгисиз. Аланы да алдыкъ. Ашагъаныбыз а суу худур, бирде уа – ханс. Къыргъызлыла кеслери да доюн жашамагъандыла. Сёз ючюн, бир багъыр къумгъанны анам мирзеуге алышама деп, элде сау кюн айланнганды, сора анга бир табакъ ун алып келгенди.

Хайт деген жашы, къызы  неда баш иеси  болмагъанланы колхозгъа, совхозгъа да алмагъандыла. Анам район арагъа барып, къайсы  таулугъа тилеген болур эди, не билейим, «Ленин жол» колхозну председателине къагъыт жаздырады. «Гитчеу кёчгюнчюдю. Аны баш иеси Биттирланы  Адиль  ауушханды, эки жашы да Шаулух бла Мухаммат урушда къазауатха къатышып, Шаулух жаралы болуп  къайтханды, бир жашы уа  кёчгюнчюлюкню кезиуюнде тас болгъанды. Бу аскерчини адамларына эс буругъуз. Башха болушлукъ эталмасагъыз да, ишлеп, баш кечиндирирча эл нёгерге алыгъыз, колхозгъа къошугъуз», -деп жазыла эди анда.

Аллай къагъыт келгенлей, мюлкню башчысы, анабызны чакъырып, жашларыны сау-саламат хапары бла да алгъышлап, колхозгъа алды. Биз татлы жукълап тургъанда  кетиучю эди ол ишге. Аны къайтхан заманын да асламында кёрмегенбиз. Аны сакълап, ачлай жатып къалгъан кезиулерибиз  кёп болгъандыла.

Бир кесек игирек болгъанымда уа, онюч жылымда мен да  шахтагъа ишлерге чыкъгъанма. Жашауубуз бир кесек игиленеди, къарыныбыз да тояракъ болады. Шахтада уа  менден кичи жокъ эди. Болсада башхаладан артха къалмай ишлерге кюрешгенме. Ёксюзле да, аякълана келгени, колхозда  урунадыла, трудоденьле аладыла. Асламысында тютюн бахчада ханс артхандыла. Анда ахчаны асламыракъ жазгъанлары себепли мен да ары кёчген эдим.

Бизден сора да кёп эдиле ишлеген сабийле. Энди аланы араларында мен таматаракъ эдим. Менден гитчерек  къызчыкъла асыры арыгъандан, бирде олтуруп, жиляп башлар эдиле. Аллай кезиуледе биз, абаданыракъла, къайтып, аланы ишлерин да этерге кюрешгенбиз.

Къыргъыз юйюр бла онюч жылны жашадыкъ. Бир хаталарын кёрмедик. Бек огъурлу адамла. Аланы бир жашлары урушда билегин тас этип къайтхан эди. Бизни  тёгерегине жыйып, кёп хапар айтыучусу бюгюн да эсимдеди. Ол биз, сабийле, ачлай къалабыз деп бек жарсыгъанды, къолдан келгенича болушургъа кюрешгенди. Ма  аланы халаллыкълары, абаданларыбызны жигерликлери, гитчелерибизни чёрчекликлери сау къалдыргъанды бизни.

Урушдан жаралы болуп къайтхан къарындашымы окъууу бар эди да, элде колхозда учетчик болуп ишлеп башлайды. Ол да  бизге будайчыкъ, башха  ашарыкъла да келтиреди. Алай бла кюннге чыкъгъан эдик. Бошдан айтмайдыла, ёксюзге эс тапдыргъан кеси да  къууанады деп. Анам ёксюзлени тёгерегине жыйып, алагъа  дайым да кёз-къулакъ болуп, ачдан, жаланнгачдан ёлтюртмей чыгъаргъанды. Кюнлени биринде уа эгечим Шапий да тёрт сабийи бла  табылгъандыла. Аны уа тигиу этген аякъ машинасы бар эди да, ол колхоз ишден бош сагъатында элли сабийлеге кёлекчикле тигип берип тургъанды, бирлерине уа  уллуланы кийимлерин гитчелерине  жарарча этип, алай бла  жашау тюзелгенди…»