Тау шауданланы татыулу суулары

Газетибиз бла шуёхлукъну эрттеден бери да жюрютгенле асламдыла. Аладан бириди Беккиланы Омар да. Аны журтубузну айбат, тамашалыкъ жерлерибизни юслеринден жазгъан хапарларын окъуучуларыбыз, биз кесибиз да сюйюп окъуйбуз. Нек дегенде алада кесинг да жолоучулукъгъа чыкъгъанча, ол автор айтхан затланы барысын да ёз кёзлеринг бла кёргенча боласа.

Бу жол да биз сизни аны кезиулю хапары бла шагъырей этерге сюебиз.

Жай эрттенликлени биринде  каникулланы заманында, мал кютер кезиу жетгенлей, къой сюрюуню да аллыма этип, таула таба тебирейме. Къойланы кютген жер ючгюл маталлы, этегинден тар бола барып, башы уа къалын агъач бла бошалады.  Биз ёрге чыгъа баргъаныбызгъа кёре, кюнню таякълары  тауланы башларын жарыта, этеклерине жете келип, бизге да жетдиле. Кёкде бир булут жокъду, жел да урмайды. Къойла акъыртын-акъыртын, бир тёшден башха тёшге ёрлей, мен да аланы ызларындан ашыкъмай барама. Кюн да, бийикден-бийикге кётюрюле, къыздыргъандан-къыздыра башлагъанды. Уллу бетге жетгенлей, къойла бир бирлерине къысылып, башларын да энишге этип, къауум-къауум болуп, къайры баргъанларын да кёрмей, ары-бери чачыла тебирегендиле. Аланы бир жерге жыяма деп, ёрге, энишге чабама. Ала уа къычыргъанлыкъгъа, сыртларына таякъ тийгенликге окъуна, жерлеринден тепмей, тепселе да, бир кесек бара да тохтай  турадыла.

Алай эте кетип, арыгъан да, терлеген да этип, кючден-бутдан къойланы Салкъынлыкъ къаяны этегине жыяма. Кырдыкга олтуруп, суулукъда айранны башын ачама. Ол а,  къайнап, тышына бир кесек тёгюледи. Къалгъан айрандан бир-эки уртлагъанлай, суусабымы къандыргъан угъай, бютюнда бек суусап этеди. Асыры суусап къысхандан, тилим къымылдамайды.  Арлакъда терен къолну ичи бла баргъан сууну тауушу ачыкъ эшитиледи. Жууукъ жерде суусабынгы къандырыча зат жокъду.  Башха сагъышлагъа эсими буруп, тёзерге кюрешеме. Узакъда, агъач къыйырында, гебенлени къатларында жыйылмагъан дырын кёрюнеди. Гатлешде бичен жыйынны ызындан къалын дурула къаладыла. Суу боюнунда тайчыкъла, аналарын унутуп, бир бирлери бла чариш этедиле. Кюн чыгъыш жанында, тарда, къалын туман тыгъылгъанды. Чарсда, ауузда баргъан черекге асыры кёп къарагъандан, ол къатымда болгъан сунама. Алай суусап кесин терк-терк билдиреди. Кюн а, жеринден тепмей, тургъаныча турады. Кукук кимге эсе да жылла санайды.

   Мындан ары, битеу тёзюмюмю тауусуп, терк окъуна ёрге туруп, шауданла узакъда болгъанларына да эс бурмай, ала таба тебирейме. Къууанып, бусагъат шауданлагъа жетип, аланы таза эм сууукъ сууларындан ичип, суусабымы къандырама деп, чаришими бузмай барама. Мен барлыкъ жер мындан узакъдады. Элден бери къарасанг, тюз эм жууукъ жер кёрюнеди. Алай тауну этеги кенгди. Шауданлагъа жетер ючюн,  аны онг жанындан сол жанына ётерге керекди. Тюз жер болса уа, не жарлылыкъ бар эди. Бир тёшден башха тёшге чыгъа, энишге эне барыргъа тюшеди. Ол а къарыуунгу алып къояды. Чабып баргъаныма, терк окъуна арыдым да къалдым.

Бир кесекден, аякъларым ауурдан-ауур бола, къыйылып, мындан ары бир атлам этерге амал болмай, чунгурда жерге чёгюп къалама. Башым тёгерек айланады. Солургъа да кюрешеме, алай къойла башха жанына ажашып кетерле деп тынгысызма. Эс жыйгъандан сора, алгъынча баралмай, тёрт аякъланып, бюгюлюп, кючден-бутдан ахыр тёшню башына чыгъама. Мындан ары тюз жер болгъанына къууана, акъыртын-акъыртын шауданла таба барама.  Кюн а, ачыугъа,  мени къыздыргъандан сора иши болмагъан кибик, ызымдан келгенлей турады. Былтыр аланы къатларында солугъаным эсиме тюшеди, кёз аллыма келеди. Алайгъа келип, тёгерекге къарайма, шауданланы уа эслемейме.   Асыры ашыкъгъандан, абызырагъандан, ажашып, башха жерге келген кёреме дейме да, ары-бери чабып айланама. Андан не хайыр, шауданланы  угъай, аланы орунларын окъуна кёрмейме.

   Къайгъы башымы алгъандан, не этерге билмей, суугъа тюшгенча, къолларымы энишге жиберип, алайда сюелип къалама. Арыгъанымы да, суусап къысханны да унутханма.  "Былай болургъа керек тюйюлдю. Къайда мени шауданларым",- деп къычырыргъа аздан къалама. Адыргыдан, чунгур жерни кёрюп, алайны таякъ бла къазып башлайма. Бир кесек кёл басхандан сора, ёрге чыгъып, тийреге  тюрслеп къарасам, тёшден энишге келген гитче ырхычыкъланы ызларын кёреме. Анга кёре, орта хыйсап бла, шауданла къалайда болгъанларын белгилейме. Эки, кёзге аз илиннген чунгурчукъланы эслеп, къатларына барама.

Шауданланы ырхы басханына да жарсый, аны бла бирге, аланы тапханыма къууанама. Къайдан эсе да къарыу келип, къолума жютю таш алып, тобукъланып, къазып башлайма. Алгъа жумушакъ топуракъ, артда уа юзмез бла ташла чыгъадыла. Бу ишни кезиу-кезиу эте, бир шаудандан башхасына  барама. Бусагъат шауданнга жетеме деп, бир тохтамай кюрешгенликге, къургъакъ топуракъдан сора жукъ чыкъмайды. Анга да къарамай, жеримден тепмей, къазгъанлай турама. Таматаларыбызны: " Жауунсуз, къарсыз жыл болса, шауданла къуруп къаладыла"--, дегенлери, бу жол керти болур деп, бек къоркъама.

    Къойланы быллай бир заманны къуру кеслерин къоюп кетгеним эсиме тюшюп, ала таба тебирейме. Ала уа, кюн мутхуз тийгеннге, жайылып, отлай, аллыма келе турадыла. Алагъа жетгенлей, ач болгъанымы сеземе. Бир зат ауузланайым деп келгенлей, битеу азыкъны, бир затын къоймай, къойла ашап тура эдиле. Къуру суулукъну да къолума алып, къайтып, шауданлагъа келгенимде, бирини топурагъы мылыгъа тартханча кёрюндю. Къаза келгенлей, топуракъ балчыкъ маталлы бола келип, ызындан а кирленнген суугъа ётдю. Шауданны тёгерегин кенгертгенден сора, къайнагъан сууча, тюбюнден ёрге юзмез бла бирге боркъулдап келеди таза суу.

Башхасында суу бираз тереннге кетгени ючюн, аны бла бир кесек кюреширге тюшдю. Энди суусабымы къандырыргъа да боллукъду деп, биринден бауурланып, башхасындан а ууучум бла,  асыры сууукъдан, акъыртын-акъыртын ичалгъанымча ичеме. Шауданланы аллай бир адыргы, тынгысыз болуп тапханыма, кёзлерин дуниягъа ачханыма, эркинликге ычхыннганларына, битеу къышны тунчугъуп туруп, энди уа ала тынгылы солурча болушханыма къууанама. Кеслерин да жангы шуёхларыма санайма. Аланы терен жерде тургъанлыкъгъа  «жашаргъа сюйгенликлери»  сейирсиндиреди. Дагъыда ырхы басханлыкъгъа, жаратылгъан жерлеринден кетмей, бир жерге жыйылып, башха жерлеге жайылмай, тышына бирча чыкъгъанлыкълары, ол да бир сейирлери.

Андан сора да, ары-бери бурулмай, сыр сырына, суу ызына дегенлей, алгъын ызлары бла барадыла.  Эки шауданны ортасында кырдыкга олтуруп, кёлге асыу арыгъанлыкъ болуп, аланы башхалагъа ушамагъан шорхулдауларына тынгылай, тёгерекге къарайма. Тийрени къуршалагъан таула, черекле, агъачла, чыранла, кёкде булутла битеу табийгъат, мени бюгюннгю этиулериме ыразылыкъларын билдиреди. Шауданла да башхалагъа ушамагъан макъамларын, битеу тийре эшитирча, бардырадыла.

   Хар кезлеуню  жаратылгъан жери башхады. Ала тау башында, этегинде, таш тюбюнден, къургъакъ, мылы жерледе, суу боюнлада эм башха жерледе бардыла. Бир-бирлерини  алларын ачаргъа тюшеди, къалгъанла кеслери чыгъадыла. Гитчелеринден сора да, суулары асыры кёп келгенледи, суу секиртмеле, кёлле да къураладыла. Минги тауну тийресинде гара суула эрттеден бери Бахсан черекни бутакълары болуп къалгъандыла. Байдаланы элни къатында  жол жанында  бир талай заман алгъа, гара суу жерден ёрге уруп, фонтанча чыгъып тургъанды. Тау шауданла къалайда жаратылсала да, къачан чыкъсала да, ала не замнда да тазадыла эм татыулудула. Къаллай бир ичсенг да аурутмайдыла.

Ма мен да ол кюн, суулукъну шаудан суудан толтуруп ичип, ачлыкъ сынамай, ингирге дери кечиндим. Таулада айланнган кезиулеримде мылы жер кёрсем, былайда шаудан чыгъаргъа боллукъду деп, алайны къазаргъа кюрешеме. Кеслерине тюбесем а, аланы къатларында олтуруп, алагъа къарап турургъа сюеме. Ала кюйсюз жерлеге жан саладыла. Экинчи кере баргъанымда, ырхы басхан жерде ариу кырдык чыгъып тура эди.  Шауданла малчыланы, жолоучуланы керти нёгерлеридиле десек, терс боллукъ тюйюлбюз.