Ниет тёрелерибизни сакълагъан акъылман

Чегемни белгили адамлары не заманда да болгъандыла. Мени къарт атам, Шауаланы (Абайханланы) Шауайны жашы Дауут-Хажи, аладан бириди дерге боллукъду. Мен Чегемни айтхылы инсаныны юсюнден сёзюмю айтыргьа тийишли кёреме, деп башлагъанды 2009 жылда басмаланнган кесини эсгериу-хурмет жазмасын акъылманны туудугъу алим Шауаланы Исмайыл. 

Уллу атам Дауут-Хажини ишлери бу арт жыллагъа дери илму жаны бла белгили тюйюл эдиле. Алай, Аллахны кючю бла алимлени тинтиулери бизге кёп затны белгили этгендиле, аны кёп чыгъармасы табылгъанды, кёп адам, Аллах ыразы болсун, аланы эслеринде тутуп, алимлеге уллу болушлукъ этгендиле.

Къарт атамы атасы бизге не заманда да уллу юлгю эди. Сабий заманыбызда биз Орта Азиягъа кёчгюнчю, атабызны аллында ёсгенбиз, Дауут-Хажини жашы Махай эди бизни къарт атабыз. Махайны жашауунда этген иши, ишлеген журтлары, ёсдюрген терек бахчалары, элде тындыргъан жумушлары, анга берилген хурмет мени жюрегимден бюгюн да кетмейди. Мен хар иги ишге, къылыкъгъа да андан юйреннген сунама кесими. Атабыз, анабыз юй ишден бошамай къалсала да, бизни къарт атабыз къатына къысханлай, кесини атасыны юсюнден да, андан сора да кёп акъылдан толгьан, сейирлик хапарланы бизге, сабийлеге, айтыучу эди.

 Ол билдиргеннге кёре, Дауут-Хажини аты биринчиден Жумарукъ болгъанды. Дауут деп анга Арапда, ол хажилик къылгъандан сора, аны этген ишин кёрюп, багъалап берилгенди деучю эди. Арапда адамны хунерине кёре, тарыхлагъа кёре ат атау эрттеден жюрюген адет болгъанды. Жумарукъ сабий жашчыкълай элде медиресени эки жылын окъуп тауусханды. Андан сора, тёрт нёгерчиги бла, юйлеринде да зат айтмагъанлай, Дагьыстаннга къачып кетгендиле. Жууукълары, ызларындан жетип, жашладан ючюсюн юйлерине къайтаргъандыла, Жумаругъ а къайтыргъа унамагъанды. Буйнакский  шахаргъа келип, окъургъа киргенди. Ол окъуу анга тынч келмеген эди.

Жерлешибиз, белгили чегемли поэт Шахмырзаланы Саидге Дауут-Хажи дуниядан кетгенде сегиз жыл болгъанды. Аны окъутуп да Дауут-Хажи башлагъан эди. Шахмырза айтханнга кёре, ол Каирдеги битеу дуниягъа белгили университетни бошагъан эди. Андан сора фахмулу адам, ол къуруда дин илмугъа юйренип къалмай, адамны саулугъуна багъаргъа да усталыкъ алып, туугъан журтуна къайтхандан сора кёп адамны саулугъуна къарап, алагъа багъып тургъанды. Ол дарман хансланы, аланы неге жарагъанларын иги билгенди. Терен акъыллы поэт, философ эди ол. Туугъан жерине къайтып келгенден сора уа, жашау чюйреликлени тюзетирге уллу акъыллылыкъ этип къатышханды. Арапда ол онсегиз жыл жашагъанды. Ол жылланы юсюнден ол былай жазгъанды.

Унутурму къарт Шауай

Кёп сууланы, эллени,

Жашлыкъда къауум жылы

Арап жерде ётгенин?

Ол къайда айланнган эсе да, бир заманда да унутмагъанды туугъан жерин, жууукъларын, атасын-анасын. Ненча жылны ана тилинде сёлешмеген эсе да, аны да эсинден кетермегенди.

Къартла айтханнга кёре, Чегем ауузуна хажи болуп, биринчи кирген Жумарукъ (Дауут-Хажи) болгъанды. Ол Чегемге къайтханда, аны киши танымагъан эди, алай, кесин танытхандан сора, къурманлыкъла этип тюбей эдиле. Дунияны кёп тюрлю сыфатын кёрген, кёп адамны кеси жолунда тюбеген акъылман ёз жерине киргенде, урушладан тыннган халкъын кёргенди. Ол ангылай эди аланы жахилликден къутхаргъан, аны биринчи илмулу иши болургъа керегин. Халкъдагъы жахиллик келтирмейди аны бирликге, бир бири бла кюрешиу да, зарауатлыкъда туруу да, къыйынлыкъны аллында кесин къоруулаялмагъанда, халкъны ахыр амалын алгъанын да анга ачыкъ эди.

Халкъы амалсыз эди, тышындан келген ууучлаучула талауурлукъ эте эдиле алайсыз да не этерге билмеген халкъгъа. Ол дагъыда кёп аман ишлени кёрюп, аланы кетерир ючюн а билим, окъуу керегин ангылап, биягъы Арапха къайытады. Жумушланы кертилиги уа бизге тарыхындан да белгилиди.

Динни кючю уллуду. Дин адамланы бир умут бла бир оюмлу этеди. Аллай динледен бири Ислам динди. Аны чигинжиси уа Аллах, Мухаммат файгъамбаргъа, Аллахны саламы анга болсун, жиберген Къуранды. Къуранда адам улу кесин къалай жюрютюрге керек болгъанын, не этерге, къалай жашаргъа кереклисин кёргюзтеди.

Дауут-Хажи халкъны тюз жолгъа салыр ючюн ислам диннге юйретирге, аны жорукълары бла жашарча этерге керек болгъанын ангылатханды. Кесини жазгъан ишлерини кёбюсюнде халкъгъа файгъамбарла къалай жашагъанларын, къаллай ишле этгенлерин юлгю этип кёргюзтеди.

Дауут-Хажи ангылагьанды халкъны тюз жолгъа салыр ючюн, аны жахиллигин кетерирге керек болгъанын. Ол, медиреселе ачып, сохталаны окъутуп башлагъанды. Аланы билимлерин байыкъландырыр ючюн, кеси да жазып башлагъанды. Ол кеси эшитген хапарланы, кеси кёрген ишлени юсюнден тауча, арап харфланы хайырланып жазады. «Тахир бла Зухура» деген поэмасын былай башлайды:

Бу таурухну эшитдим

Эдилни жагъасында,

Ногъай бла Къумукьда,

Бахчасарай къалада.

Бар эшитген затымы

Мен жыр халгъа тиземе,

Ачы болса да таурух,

Аны халкъгъа береме.

Дауут-Хажини чыгъармачылыгьында поэзия да, философия да, дин илму да бирге къатышып келедиле. Ол жашаугъа, дуниягъа, ёлюмге да башха кёз бла къарайды. Адамны жашауунда эки жолу барды, дейди. Аланы бири Аллах берген дуния жарыгъыды. Бу дунияда адам кесин къалай жюрютюрге, къаллай жолну сайларгъа керек болгъаныны юсюнден айтады. Экинчи жашауу уа ёлгенден сора башланады, дейди. Ол жашауу уа адам бу дунияда не этгенини, къалай жашагъаныны кюзгюсюдю, дейди.

Къыйын жашау, тенглик болмагьан жерде халкъ кесини иги адетлерин, тёрелерин да тас этгенчады, кесини ауругъанлагъа бакъгъан усталыгъын да унутханчады. Багъыллыкъ, ишленирик зат а халкъда кёп болгъанды. Аны кёрюп, Дауут-Хажи Каирде ол усталыкъгьа да юйреннгенди, кесини ол хунери бла, башында айтханыбызча, кенг хайырланнганды.

Ол бу дунияда иги жашагъанды, Аллахха шукур, аны жашауу да бош болмагъанды. Чегемде Уллу Элни огъары жанында Пардыкла аны къабыры болгъан жерди. Файгъамбарланы жашауларыча огъурлу жашаугъа юйретирге сюйгенди ол кесини халкъын. Аны ариу ниетине кёре, дуниягьа келген хар инсан да гюняхсыз жашаргъа керекди дегенди. Бизге дери да, бизден сора да кёп тёлюле, аны жазгъанларын, чыкъгъан китапланы окъуй, ол акъылгъа келлигин сюебиз. Ол дуниягъа да файгъамбарча кетген, акъылман, бек ахшы да инсан эди уллу атам.