Жигитликге ёлюм жокъду

Урушха дери Нальчикде аэроклубда окъуп, артда уа Ейскде лётчикле-истребительле хазырлагъан  училищени  да бошап, таулу жашланы къаууму артда Уллу Ата журт урушда душман аскерле бла сермешледе жигитлик, кишилик этип атларын айтдыргъандыла. 12 августда Россейни Аскер-хауа кючлерини кюню  белгиленнгени бла байламлы аланы бир къауумун сагъыныуну тийишли кёргенбиз.

БАЙСОЛТАНЛАНЫ Алим Байсолтан улуну аты Балтий флотну авиациясыны бек ахшы лётчиклерини санларында айтылгъанды. Авиаэскадрильяны командирини орунбасары болуп тургъан гвардияны капитаны Байсолтан улуну кёкюрегинде Къызыл Байракъны эки ордени жылтырай эдиле. Аны Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлген къагъытында уа былай жазылады: «Къыркъ экинчи жылны жайында ол аскер буйрукъ бла 277 кере учханды, душманны жаяу аскерлерине 64 кере чабыуул этгенди, 27 кере тасха жыяргъа баргъанды, 45 хауа сермешге къатышханды, кеси энчи онбир, нёгерлери бла бирге да онюч фашист самолётну агъызгъанды»...

Ленинград шахарны къоруулай, гвардияны капитаны Байсолтанланы Алим Хорламны кюнюн жууукълашдырыугъа тийишли юлюшюн къошханды. Жарсыугъа, кесини уа насыбы тутмагъанды аны кёрюрге. СССР-ни Баш Советини Президиумуну 1942 жылны 23 октябринден Указы бла анга Совет Союзну Жигити деген ат аталгъан эди. Къыркъ ючюнчю жылда 23 сентябрьде уа Алим Фин богъазны башында хауа сермешде ёлгенди. Анга жаланда жыйырма тёрт жыл бола эди...

Алай «Жигитликге ёлюм жокъду», - деп бошдан айтылмагъанды. Туугъан эли Яникойда орта школну аллында Алимге эсгертме салыннганды, аны жаны бла ётгенле, тохтап, къарамын кёкге буруп тургъан лётчикни таш суратына къарайдыла. Байрам кюнледе эсгертмени ариу гюлле жасайдыла. Байсолтан улу туугъан юй да музейге айландырылгъанды, аны аты малкъар элледе, Нальчикде да орамлагъа, 19-чу номерли орта школгъа да аталгъанды. Белгили малкъар поэт Боташланы Исса, анга этап, жыр жазгъанды.

ЧЕЧЕНЛАНЫ Жамалны лётчиклени хазырлагъан училищеден сора Москваны къорууларгьа жиберген эдиле.  Истребительлени къаууму бла бирге ол хауа сермешге биринчи кере къыркъ биринчи жылда Москваны къатында кётюрюлгенди.  Жамал ара шахарыбызны кёгюнде къазауатлада юч фашист самолётну кюйдюргенди. Бир кере аны кесин да агъызгъандыла, ол парашют бла секирип къутулгъанды. Андан сора Чечен улуна урушха къатышыргъа тюшмегенди.

Бир жол авиаполкга командованиядан быллай буйрукъ келеди: сынаулу лётчикледен бир къауумун сайлап, Узакъ Востокга ашырыргъа. Къыралны кюнчыгъыш чегине жиберилликлени санына Чечен улун да къошадыла. Жамал полкну командиринден аны фронтда къоярларын тилейди. Алай командир аны тилегин къабыл кёрмейди: «Анда да фронтду, ёлюрге анда да боллукъду», - деп къояды.  Жангы жерде жангы авиация полкну командири, фронтдан келген лётчиклени жыйып, борчларын ангылатады: союзникледен  келген самолётланы фронтха сюрюрге.

Ол бек къыйын эм къоркъуулу иш болгъанын да букъдурмады командир. Биринчи учууда окъуна эскадрильядан эки истребитель къорады, ала бузулуп тюшген эдиле. Андан сора лётчикле бу керти да къоркъуулу иш болгъанын толу ангыладыла. Алай ол этилмей болмазлыкъ ишди: истребительлени фронтда сакълайдыла.

Чечен улу бла аны нёгерлери союзникледен келген самолётланы Узакъ Востокдан тюзюнлей фронтха жетдирмей эдиле, ала бир белгили жерге элтип тюшюре эдиле да, андан ары уа башхала сюре эдиле. Авиаполкну командири тынгысыз болду: быллай туманда къалай жиберсин адам ол жашланы кёкге? Буйрукъну толтурмасанг да, жарамайды. Самолётлагъа жол башчы болургъа бу жол бек батыр эм уста лётчик керекди. Командир пилотла бла ушакъ этеди.

– Эскадрильяны туманда элтирге къайсыгъыз базынасыз? - деп сорады. - Мен тамата чыны болгъаннга буйрукъ берип къояргъа эркинме, алай бу учуу жууаплы эм къоркъуулу учуу боллугъу себепли сорама, аны кеси боюнуна алыргъа сюйген бар эсе деп.

– Жолдаш командир, эркин этигиз, мен эскадрильяны элтирге хазырма, - деди Жамал. Командир бир кесек тынгылап турду, баям, Жамалны аскер чыны уллу болмагъаны аны арсарлы эте болур эди. Сора:

– Лейтенант Чеченов, эскадрильяны элтирге мен сизге эркинлик береме, - деди.

Самолётланы жибергенле, аланы башха аэродромда сакълагъанла да тынгысыз эдиле. Жамалны ызындан истребительле бары да аэродромда къоннганда, андагъыла къууандыла, аны бла бирге уа бу туманда алай тап къоннганларына сейир-тамаша этдиле.

– Жолдаш капитан, - деп келди аэродромну таматасы Жамалны аллына.

– Мен капитан тюйюлме.

– Жолдаш майор... - Мен майор тюйюлме, лейтенантма.

– Чынынг къаллай эсе да, сен бу туманда эскадрильяны алай тап келтирип къондургъан, чынтты лётчиксе, керти да учаргъа жаратылгьан адамса! - деп, ол Жамалны къолун къаты къысды...

Урушдан сора Чеченланы Жамал Ставропольда аэроклубда ишлегенди. Бир ненча жылны анда жаш тёлюню учаргъа, самолётдан парашют бла секирирге юйретип тургъанды. 1952 жылдан башлап,  пенсиягъа кетгинчи, Ессентуки шахарда стадионну директору болгъанды, жаш тёлюню арасында спортну пропагандасын бардырыугъа кёп къыйын салгъанды.

САРБАШЛАНЫ Солтан аскер авиацияда къуллукъ этерге эрттеден мурат этгенди. Аэроклубха да аны ючюн жюрюп башлагъанды. Аны бла бирге спорт бла да къаты кюрешеди. Лыжала бла, велосипед бла да «учады», топ ойнайды. 1939 жылда шуёху Чеченланы Жамал бла бирге женгил атлетикадан Киевде бардырылгъан битеусоюз эришиулеге къатышханды. Аланы «Динамо» командалары экинчи жерни алгъанды. Авиациягъа къарыулу, саулукълары бек иги болгьан жашла керек эдиле. Аны билип, Сарбаш улу спорт бла дайым кюрешгенди, кесин къыйын аскер къуллукъгъа хазырлагъанды.

...Ейск шахар. Анда тенгиз авиацияда къуллукъ этерик пилотланы окъутадыла.  Ол юйрениулени аэроклубха жюрюу бла тенглешдирирге ахырыда жарарыкъ тюйюл эди. Энди курсантла жаланда кеслери алларына самолётну кёкге кётюрюрге, жерге къондурургъа угъай да, хауада илишан атаргъа, бийик пилотажны жорукъларына да юйренедиле. Самолётну хар затын билирге да.

Экинчи дуния урушну оту Совет Союзну чеклерине жууукълаша башлагъан заман эди. 1941 жылда онунчу июньда Сарбаш улу бла аны нёгерлери тенгиз аскер авиация училищени бошап чыкъгъандыла. Онеки кюнден а фашист Германияны эки жюзге жууукъ жаяу аскер дивизиясы, онла бла танк бригадалары бизни жерибизге киргендиле. Уллу Ата журт уруш башланды. Ол алгъыннгы курсантланы, энди уа тенгиз авиацияны офицерлерин, бир бирлеринден айырды. Къыркъ биринчи жылны кюз артында авиация училищени бошагъанладан бир къауумларын фронтдан артха чакъырадыла. Ол санда Сарбашланы Солтанны, Чеченланы Жамалны, Владимир Ямщиковну, Николай Иванчайны... Аланы Узакъ Востокга жиберирге буйрукъ болгъанын билдиредиле. Союзникледен келген самолётланы фронтха сюрюрге деп.

«Биз истребительлебиз, граждан лётчикле тюйюлбюз», - дерге кюрешгенле да болдула. Алай авиадивизияны командири: «Иги лётчиклесиз да, сизни аны ючюн сайлагъанбыз, сизге буюрулгъан жумуш фронтдан тынч тюйюлдю», - деп къойду... Къыркъ бешинчи жылда лётчик-истребитель Сарбашланы Солтан Японияны Квантун аскерин ууатыу, Кореяны, Порт-Артурну да азатлау урушлагъа къатышханды. Тенгизде бизни кемелерибизни, жерде жаяу аскерлерибизни душман авиациядан къоруулагъанды.

Белгилисича, кёчюрюлген миллетлени жашларын авиациядан кетерген эдиле. Кимин алгъаракъ, кимин артдаракъ. Алай къойгъан а бирин да этмегендиле. Къалай бла эсе да, Сарбаш улу анда 1949 жылгъа дери тургъанды. Солтан авиациядан айырылып къалыргъа бир да сюймей эди. Аны себепли Ставропольда - аэроклуб болгъан шахарда - тохташханды. Бир кесекден аны парашют звенону командирине салгъандыла. Ол юйретген спортсменле парашют бла секириуден битеусоюз эришиулеге къатышып тургъандыла. Аладан онекиси СССР-ни спорт устасыны мардасын толтургъандыла. Экеулен - Юрий Беленко бла Андрей Бровко - СССР-ни эм дунияны рекордсменлери болгъандыла.

Сарбаш улу юйретген къыз - Елена Гасюк - бийик пилотаждан Совет Союзну чемпиону деген атны алгъанды. Солтан кеси да парашют бла секириуден спортну устасы эди. Жашаууну отуз жылын авиациягъа берген таулу улан бир талай жылны Ессентуки шахарда ишлегенди. Тюрлю-тюрлю парашютланы сынап кёргенди. Кеси парашют бла 985 кере секиргенди.  Аны авиациягъа салгъан къыйыны Къызыл Жулдузну, «Сыйлылыкъны Белгиси» орденле эм майдалла бла белгиленнгенди. 

КЪАДЫРЛАНЫ Мухажир республикада биринчи лётчикге саналады. Аны аскер жашауу 1931 жылда Север-Кавказ аскер округну 10-чу атлы аскер дивизиясында башланнганды. Экинчи жылында уа Къадыр улу Ейск шахарда тенгизчи лётчикле хазырлагъан Сталин атлы школгъа киреди. 1937 жылда  лейтенант чыны бла Закавказье аскер округну 95-чи истребитель авиабригадасыны 121- чи истребитель эскадрильясына келгенди. 60-чы авиабригаданы 36-чы истребитель полкунда звенону командири болады. 1939 жылда 36-чы авиаполкну лётчиклери Халхин-Голда сермешлеге къатышхандыла. Финляндия бла урушда совет аскерчиле Маннергеймни линиясы деген кючлю къорууланыу ызны юзгендиле. Бизни жаяу аскерчилерибизге авиация уллу болушлукъ этгенди. Къадыр улуну звеносу, энчи ол кеси да, акъ финнлени къорууланыу ызларын бомбала бла урургъа къатышхандыла. Къызыл Жулдузну ордени Мухажирге фин урушда берилген эди.

1941 жылда сентябрьде уа капитан Къадырланы Мухажир жангы къуралгъан 483-чю истребитель авиаполкда эскадрильягъа командирге салыннганды. 1942 жылда августда полк авиацияны генерал-майору Нанейшвили башчылыкъ этген 238-чи штурмовой авиадивизияны къауумунда бизни Дон сууну жагъаларында уруш этген жаяу аскерчилерибизни хауадан къоруулагъанды. 1944 жылдан сора Къадыр улуну къадары белгисизди. Къоруулау министерствону архивини документлеринден биринде айтылгъанына кёре, Къадырланы Мухажир 1944 жылда госпитальда ёлгенди. Башха билдириуде жазылгъанына кёре уа, ол 1943 жылда Воронеж областьны Воробьёвка элинде къарындаш къабырлада асыралгъанды. 

Ейск аскер училищени бошагъанланы араларында башха таулу жашла да болгъандыла. Керменланы Магометгерий фашист асла бла Ленинград фронтда сермешгенди, 1943 жылда аскер буйрукъну толтурургъа учуп, андан къайтмай къалгъанды. Хайырланы Алий-Солтан уруш бошалгъандан сора иги кесек жашап ёлгенди.  

 

Текуланы Хауа хазырлагъанды.
Поделиться: